Η εξέλιξη της πανδημίας σε εθνικό αλλά και παγκόσμιο επίπεδο, που πλέον συμπληρώνει ήδη ένα έτος από τότε που πρωτοεμφανίστηκε και κατ’ επέκταση η κρατική διαχείριση ως προς τον περιορισμό της εξάπλωσής της έχουν ως λογικό επακόλουθο την εύθραυστη μεταβλητότητα της οικονομικής και συναλλακτικής ζωής ανά την επικράτεια αλλά και παγκοσμίως συνακόλουθα. Η οικονομική δραστηριότητα μολονότι είναι ενεργή εν μέρει σε όλη την επικράτεια, υπόκειται σε σημαντικούς περιορισμούς τόσο χρονικά όσο και τοπικά, από περιφέρεια σε περιφέρεια ανάλογα με την επιδημιολογική εικόνα της εκάστοτε περιοχής και αυξομειώνεται ανάλογα με την ποσότητα των κρουσμάτων που εμφανίζονται. Σε μια τόσο ευμετάβλητη οικονομική συγκυρία, οι όποιες οικονομικές δραατηριότητες υφίστανται, μεταβάλλονται τακτικά με κρατικές εντολές και ως εκ τούτου είναι λογικό να έχουν αντίκτυπο και στις αστικές και εμπορικές συμβάσεις που συνάπτονται την τρέχουσα περίοδο.
Ενδεικτικά, οι επιχειρηματίες εστίασης κατά την υπογραφή συμβάσεων με προμηθευτές για προμήθεια πρώτων υλών προκειμένου να καλύψουν τις καθημερινές τους ανάγκες στα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος δεν δύνανται να προγραμματίσουν την επιχειρηματικότητά τους με τον τρόπο που θέλουν. Οι εν λόγω συμβάσεις καθίστανται ιδιαίτερα εύθραυστες καθόσον η ανακοίνωση για περιορισμούς από περιοχή σε περιοχή επηρεάζουν τον προσδοκώμενο τζίρο των επιχειρήσεων εστίασης και τον επικείμενο οικονομικό προγραμματισμό των επιχειρηματιών. Τουριστικοί πράκτορες και ξενοδόχοι δεν μπορούν να προβλέψουν πότε και με ποιες προϋποθέσεις θα επανέλθει εκ νέου ο τουρισμός και αγνοούν τα τότε προβλεπόμενα υγειονομικά πρωτόκολλα που θα θεσπιστούν και τα οποία θα επηρεάσουν τόσο το κόστος παροχής υπηρεσιών όσο και την ποσότητα και φαίνεται ότι για το 2021 τουλάχιστον θα είναι ελεγχόμενη ανάλογα με τα εκάστοτε επιδημιολογικά δεδομένα και τις κρατικές αποφάσεις. Επιχειρηματίες που διοργανώνουν μουσικές συναυλίες ή θεατρικές παραστάσεις και συμβλήθηκαν με καλλιτέχνες για την πραγμάτωσή τους πριν από την ανακοίνωση των περιορισμών αδυνατούν να προβλέψουν πότε θα είναι σε θέση να εκπληρώσουν τις συμβατικές τους υποχρεώσεις.
Επιχειρήσεις που συνδέονται είτε άμεσα με πανεπιστημιακές δραστηριότητες όπως βιβλιοχαρτοπωλεία, μεσιτικά γραφεία, καταστήματα επίπλων και εξοπλισμού σπιτιού είτε έμμεσα όπως επιχειρήσεις καφέ, εστιατόρια, γυμναστήρια, λιανεμπόριο ρούχων και ο τζίρος τους εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την παρουσία φοιτητών σε μία συγκεκριμένη πόλη, είναι λογικό να επηρεάζονται επίσης από την κινητικότητα η μη και σε πιο βαθμό των σπουδαστών ανάλογα με τους ευμετάβλητους περιορισμούς του κράτους και κατ΄ επέκταση τις ανακοινώσεις της εκάστοτε σχολής για τον τρόπο διδασκαλίας των μαθημάτων διά ζώσης ή εξ’ αποστάσεως. Επιχειρήσεις καφέ και γρήγορου φαγητού, που έχουν λόγο ύπαρξης, ιδίως στα μεγαλύτερα αστικά κέντρα, τη γειτνίασή τους με περιοχές που υπάρχουν επαγγελματικοί χώροι παροχής υπηρεσιών όπως γραφεία, τράπεζες, εταιρίες, δημόσιες υπηρεσίες και ο τζίρος τους εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά από τη φυσική παρουσία εργαζομένων στους συγκεκριμένους κλάδους σε περίπτωση θέσπισης μερικής ή ολικής τηλεργασίας από το κράτος ή τους επιχειρηματίες ή εμφάνισης κρουσμάτων στους γειτνιάζοντες επαγγελματικούς χώρους, ο τζίρος τους είναι ευμετάβλητος προς το χειρότερο άρα και η δυνατότητα ολοσχερούς εκπλήρωσης ενδεχόμενων συμβατικών υποχρεώσεων. Επιχειρήσεις που συνδέονται με την πραγμάτωση ή μη και σε πιο βαθμό αθλητικών δραστηριοτήτων ανά περιφέρεια όπως καταστήματα αθλητικών ειδών , ιδιωτικοί χώροι άθλησης κ.τ.λ και αυτές επηρεάζονται άμεσα από το ευμετάβλητο των μέτρων από περιοχή σε περιοχή.
Επιχειρήσεις εστίασης που οι εσωτερικοί τους χώροι είναι μικροί σε τετραγωνικά δεν μπορούν να προβλέψουν το πώς θα πάει η δραστηριότητά τους τον ερχόμενο αχαρτογράφητο χειμώνα τόσο εξαιτίας των περιορισμών του κράτους όσο και εξαιτίας του δικαιολογημένου φόβου των εν δυνάμει πελατών στην διάρκεια της πανδημίας δεν γνωρίζουν από τώρα το αν είναι σε θέση ή όχι και σε ποιο βαθμό να συμβληθούν με νέες αστικές και εμπορικές συμβάσεις αλλά και αν είναι σε θέση να τις εκπληρώσουν. Σε όλες τις παραπάνω οικονομικές δραστηριότητες αλλά και σε πλήθος άλλων όπως ξενοδοχειακές επιχειρήσεις, μεταφορές, ιδιωτική εκπαίδευση κ.τ.λ ο συναλλακτικός κίνδυνος των ήδη υπαρχουσών εμπορικών και αστικών συμβάσεων καθώς και η πραγματοποίηση ή μη και σε πιο βαθμό είναι άμεσα συνυφασμένος με την πορεία της πανδημίας στη χώρα και κατ’ επέκταση με τους εκάστοτε κρατικούς περιορισμούς που θεσπίζονται. Ακόμη αν λάβουμε υπ’ όψιν και τη μειωμένη αγοραστική δύναμη μεγάλου μέρους εργαζομένων ως συνέπεια της πανδημίας αλλά και τον ψυχολογικό παράγοντα των καταναλωτών ως δύο παράγοντες απότοκους και άμεσα συνυφασμένους με την πανδημία τότε οι προβλέψεις καθίστανται ακόμη δυσκολότερες για το αν και το πότε θα επανέλθουμε σε κανονικότητα οικονομική πέραν της υγειονομικής.
Τι προβλέπεται στον Αστικό Κώδικα για την αντιμετώπιση της απρόβλεπτης μεταβολής των συνθηκών στις συμβάσεις;
Ο Αστικός κώδικας προβλέπει τόσο την ανωτέρα βία στα άρθρα 336, 337, 380 όσο και την απρόβλεπτη μεταβολή των συνθηκών στο άρθρο 388 σε περιπτώσεις αδυναμίας παροχής των συμφωνηθέντων στις συμβάσεις, που προέρχεται από γεγονότα απρόβλεπτα και δεν οφείλονται σε ευθύνη του συμβαλλόμενου οφειλέτη ως λόγο ανατροπής της σύμβασης και της απαλλαγής του οφειλέτη από κάθε συμβατική υποχρέωση και να επιστραφεί σε καθένα από τα μέρη ό,τι ελήφθη κατά τον αδικαιολόγητο πλουτισμό. Ειδικά για την απρόβλεπτη μεταβολή των συνθηκών που επιφέρει η πανδημία στις συμβάσεις (388 Α.Κ) όσο εφαρμόσιμη και χρήσιμη ήταν η διάταξη κατά τους πρώτους μήνες της πανδημίας, πλέον μετά από ένα έτος υγειονομικής κρίσης μόνο επικουρικά μπορεί να εφαρμοστεί η εν λόγω διάταξη καθόσον η οικονομική ζωή πλέον έχει παγιωθεί να λειτουργεί με περιορισμούς και δεν υφίσταται πλέον τόσο έντονα το στοιχείο του απρόβλεπτου.
Τι μπορούν να κάνουν τα συμβαλλόμενα μέρη για να μετριάσουν τους συναλλακτικούς κινδύνους που απορρέουν από τους περιορισμούς της οικονομικής ζωής;
Στο παρόν το νομικό ζήτημα που επιχειρούμε να λυθεί δεν είναι η θεραπεία διά της δικαστικής οδού με βάση τις παραπάνω διατάξεις και η ανατροπή συμβάσεων στις οποίες υπάρχει αδυναμία εκπλήρωσής από την τρέχουσα πανδημία, χωρίς ευθύνη των συμβαλλομένων αλλά η διαχείριση του συναλλακτικού συμβατικού κινδύνου σε ό,τι αφορά την πρόληψή του στο βαθμό που μπορούν τα συμβαλλόμενα μέρη να τον προβλέψουν με γνώμονα την καλή πίστη και τα συναλλακτικά ήθη. Ιδίως την τρέχουσα περίοδο που η πανδημία και οι συνέπειές της σε όλους τους τομείς είναι εν εξελίξει ο Αστικός Κώδικας πέραν από τις ανωτέρω νομοθετικές ρυθμίσεις για απρόβλεπτους κινδύνους, δίνει το δικαίωμα και στα μέρη συμβατικά να διαχειριστούν τους ενδεχόμενους κινδύνους που μπορεί να προκύψουν από την επίδραση της πανδημίας στην οικονομική ζωή και την μεταβλητότητα των περιοριστικών μέτρων που επιδρούν καθοριστικά στην οικονομική και συναλλακτική δραστηριότητα. Ειδικότερα σύμφωνα με το άρθρο 361 Α.Κ για τη σύσταση ή αλλοίωση ενοχής με δικαιοπραξία απαιτείται σύμβαση, εφόσον ο νόμος δεν ορίζει διαφορετικά. Η εν λόγω διάταξη ουσιαστικά εισάγει κατά την κατάρτιση μιας σύμβασης τη δυνατότητα τα συμβαλλόμενα μέρη να θεσπίσουν κάποιες ρήτρες ως ασφαλιστικές δικλείδες για την κατάρτιση αλλά και τη βιωσιμότητα μίας σύμβασης και κατ’ επέκταση τη διαχείριση μελλοντικών συμβατικών κινδύνων. Οι συνηθέστερες ρήτρες που μπορούν να συνοδεύουν μια σύμβαση είναι οι ρήτρες δυσχέρειας εκπλήρωσης, οι ρήτρες ουσιώδους δυσμενούς μεταβολής των συνθηκών και η ρήτρες ανωτέρας βίας.
Με τις ρήτρες δυσχέρειας εκπλήρωσης τα συμβαλλόμενα μέρη μπορούν να ορίσουν ρητά την εξέλιξη της συμβατικής τους σχέσης σε περίπτωση ανατροπής της οικονομικής ισορροπίας της σύμβασης χωρίς δική τους ευθύνη. Συνήθως προβλέπεται ως νευραλγική υποχρέωση των μερών η αναδιαπραγμάτευση για προσαρμογή της σύμβασης στα νέα δεδομένα λ.χ παράταση προθεσμιών εκπλήρωσης, επιμήκυνση της πίστωσης κ.τ.λ. Με τις ρήτρες ουσιώδους δυσμενούς μεταβολής των συνθηκών τα μέρη έχουν το δικαίωμα να κατονομάσουν συγκεκριμένα ποια γεγονότα επιφέρουν δυσμενή μεταβολή των συνθηκών και ποια όχι και αυτά που θα θεωρούνται ικανά να προξενήσουν τη μεταβολή, να επιφέρουν την εφαρμογή της ρήτρας. Ενδεικτικά το κοκκίνισμα στο χάρτη επιδημιολογικής επιτήρησης μιας περιοχής που δραστηριοποιείται μία επιχείρηση και τα περιοριστικά μέτρα που θα επιφέρει θα μπορούσε να συνιστά ουσιώδη δυσμενή μεταβολή των συνθηκών.
Με τις ρήτρες ανωτέρας βίας θα μπορούν τα συμβαλλόμενα μέρη να ορίσουν συγκεκριμένα τι θεωρείται ανωτέρα βία και τι όχι και ποιες συνέπειες θα υπάρχουν στη σύμβαση σε περίπτωση επίδρασης ανωτέρας βίας. Σε όλες όμως τις παραπάνω περιπτώσεις και ιδίως στην τελευταία με το τι θα ορίζεται ανωτέρα βία είναι χρήσιμος ο νομικός έλεγχος μιας σύμβασης κατά την κατάρτισή της και κατά τη θέσπιση των ρητρών. Θα πρέπει όλες οι παραπάνω ρήτρες να διατυπώνονται με τρόπο σαφή και με βάση την καλή πίστη και τα συναλλακτικά ήθη για να αποφευχθούν στην πορεία φαινόμενα οι ρήτρες να εκληφθούν ως καταχρηστικές ή ακόμη και ως παράνομες, αντιβαίνοντας στις ως άνω αρχές. Η όποια συμβατική ελευθερία πρέπει να υφίσταται μόνο ως προς το σκοπό της διευκόλυνσης της συναλλακτικής ζωής και όχι ως προς το να δυσχεράνει ακόμη περισσότερο την τωρινή εύθραυστη οικονομική ισορροπία και να δημιουργηθούν περεταίρω οικονομικά και νομικά ζητήματα μεταξύ των μερών που να χρίζουν χειρισμούς δια της δικαστικής οδού. Δεν θα πρέπει να αποκλειστεί και η συνύπαρξη ποινικής ρήτρας ως αποζημίωση σε περίπτωση υπαίτιας αδυναμίας παροχής των συμφωνηθέντων από τους συμβαλλομένους σε περιπτώσεις που παράλληλα με την όποια δύσκολη οικονομική συγκυρία, κάποιο από τα συμβαλλόμενα μέρη με δική του ευθύνη είτε διά των ενεργειών του είτε διά των παραλείψεών του δημιουργεί στους αντισυμβαλλόμενούς του κίνδυνο μεγαλύτερο μη εκπλήρωσης της σύμβασης από αυτόν που θα προερχόταν μόνο από τους κρατικούς περιορισμούς και από αντικειμενικά δεδομένα. Λ. χ υπαίτιο κλείσιμο επιχείρησης για κάποιο χρονικό διάστημα αυτοβούλως από επιχειρηματία με επιχείρημα το μικρό κύκλο δραστηριοτήτων ενώ ήδη έχει παραγγείλει μεγάλες ποσότητες πρώτων υλών από προμηθευτές και δεν έχει αποπληρώσει ακόμη το τίμημα της παραγγελίας ενώ ήδη υποσχέθηκε κατά την κατάρτιση της σύμβασης πως η επιχείρηση θα λειτουργήσει στο βαθμό που εξαρτάται από εκείνον, παράλειψη δημοσιοποίησης με κατάλληλες ανακοινώσεις ότι επιχείρηση εστίασης θα λειτουργήσει ως take a way και υπαίτια καθυστέρηση πρόσληψης υπαλλήλων διανομής.
Ακόμη θα μπορούσαν να προβλεφθούν ρήτρες που να αναφέρουν και να κατονομάζουν εναλλακτικές πηγές τρόπου εκπλήρωσης των συμβάσεων σε απρόβλεπτα γεγονότα ακόμη και ενδεχόμενες όπως κρατικές επιχορηγήσεις και αποζημιώσεις, τακτικά αποθεματικά εταιριών, πόρους από άλλα εισοδήματα επιχειρήσεων όπως εκμισθώσεις ιδιόκτητων ακινήτων αλλά και σε αυτή την περίπτωση η διατύπωση θα πρέπει να είναι ακριβής και συγκεκριμένη και οι συγκεκριμένοι τρόποι χρηματοδότησης να ορίζονται εγγυητικά μέχρι ένα ελάχιστο ποσό ως έσχατη λύση εκπλήρωσης, διότι οι πόροι που δεν σχετίζονται με την τρέχουσα δραστηριότητα της επιχείρησης ή των φυσικών προσώπων, αν υπάρχουν δεν πρέπει να γίνονται έρμαιο των εκάστοτε επιχειρηματικών κινδύνων αλλά έχουν ως σκοπό πρωτίστως να καλύπτουν βασικές βιοτικές ανάγκες των φυσικών προσώπων. Για τα τακτικά και έκτακτα αποθεματικά ανώνυμων εταιριών εξ’ άλλου υπάρχει αυστηρό νομικό πλαίσιο στο δίκαιο ανωνύμων εταιριών ως προς την χρησιμοποίησή τους. Ελλοχεύει δε ο κίνδυνος να είναι καταχρηστικές οι εν λόγω ρήτρες αν δεν υπάρξει περιορισμός στην έκτασή τους και σαφήνεια στη διατύπωσή τους.
Ποιες άλλες συμφωνίες μπορούν να κάνουν τα συμβαλλόμενα μέρη για την τύχη τυχόν εκκρεμών συμβάσεων;
Τέλος, παράλληλα με τις ως άνω ρήτρες θα μπορούσαν να εισαχθούν κατά την κατάρτιση των συμβάσεων ειδικές συμφωνίες που θα ρυθμίζουν τόσο την τύχη τυχόν καταβληθείσας προκαταβολής ενός από τους συμβαλλόμενους, αν αλλάξουν απρόβλεπτα τα γεγονότα, όσο και ρυθμίσεις για δυνατότητα επιστροφής των μη αναλώσιμων εμπορευμάτων στους προμηθευτές σε περίπτωση που τα δεδομένα αλλάξουν στην πορεία. Με άλλα λόγια μπορεί να προβλέπεται και δυνατότητα άτυπης υπαναχώρησης από τη σύμβαση ολικής ή μερικής, αν επέλθουν γεγονότα διαφορετικά από την πορεία των πραγμάτων, χωρίς ευθύνη των συμβαλλομένων. Από άποψη νομολογίας ακόμη τα ύδατα είναι αχαρτογράφητα σε ό,τι αφορά τις εκκρεμείς συμβάσεις καθόσον δεν έχουν ανοίξει ακόμη βασικοί κλάδοι της οικονομικής ζωής. Όταν ανοίξουν θα φανούν στην πράξη οι συνέπειες της παρατεταμένης υγειονομικής κρίσης στις συμβάσεις μεταξύ των φορέων της οικονομικής δραστηριότητας. Ανακεφαλαιώνοντας, ο αυξημένος συναλλακτικός κίνδυνος που επιφέρει στις συμβάσεις και στις συναλλαγές η επέλαση της πανδημίας και κατ’ επέκταση τα εκάστοτε περιοριστικά μέτρα στην οικονομική ζωή, μπορεί να διαχειριστεί όσο το δυνατό πιο στοχευμένα κατά την κατάρτιση μιας σύμβασης με σαφείς διατυπωμένες ρήτρες που θα αμβλύνουν και θα κατανείμουν δίκαια τις συνέπειες των ενδεχόμενων ζημιογόνων γεγονότων στα συμβαλλόμενα μέρη. Όσο πιο γερές βάσεις τεθούν ως προς την πρόληψη του συναλλακτικού κινδύνου τόσο λιγότερες θα είναι η περιπτώσεις που θα παρατηρηθεί στην πορεία ολοσχερής αδυναμία εκπλήρωσης των όρων των συμβάσεων και θα χρειαστεί θεραπεία διά της δικαστικής οδού.
Ο Ηρακλής Μουράβας είναι Δικηγόρος Βόλου, Μ.Δ.Ε Εμπορικού και Αστικού Δικαίου
