Ο πολιτισμός ξεκίνησε όταν για πρώτη φορά ένα θυμωμένο άτομο πέταξε μια λέξη αντί για μια πέτρα – Sigmud Freud. Στην εποχή μας ζούμε σε έναν πολιτισμό,που έχει ως βάση το τριπτυχο του ΕΥ…το ΕΥΛΗΠΤΟΝ..αυτό που λαμβάνουμε εύκολα, το ΕΥΓΕΣΤΟΝ, αυτό που γευόμαστε εύκολα και το ΕΥΠΕΠΤΟΝ ,αυτό που αφομοιώνεται εύκολα. Ο πολιτισμός είναι η κίνηση ανάμεσα σε δυο πόλους: το ζην και το ευ ζην. Αν το ζην είναι το «υπόγειο» της κοινωνικής πολυκατοικίας και το ευ ζην το «ρετιρέ», τότε ο πολιτισμός είναι το «ασανσέρ» που ανεβοκατεβαίνει. Ο «όροφος» με τις περισσότερες αφίξεις δείχνει πού περίπου βρίσκεται το πολιτιστικό επίπεδο. Η μεταφορική αυτή εικόνα τονίζει το βασικό: την παλινδρομική κίνηση μεταξύ ενός κάτω και ενός άνω ορίου. Η κίνηση αυτή είναι ορατή στον χώρο, στον χρόνο και στην κοινωνική δομή.
Η διάκριση ζην – ευ ζην, αναφέρεται σε μια αντίθεση. Το ζην κρύβει μέσα του κάτι «κακό». Δεν είναι απλώς κάτι «καλό», που θέλουμε να γίνει «καλύτερο». Έχει κάτι που χρειάζεται αγώνα για να «εξημερωθεί». Σύμφωνα με πολλές προσεγγίσεις, όπως η αρχαιοελληνική, ο πολιτισμός δεν είναι παρά η προσπάθεια εξημέρωσης ενός «άγριου ζώου». Το «άγριο ζώο» είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Πράγματι: Το αντίθετο του πολιτισμού είναι η βαρβαρότητα. Κάτι ακόμα χειρότερο: η αγριότητα. Την βαρβαρότητα μπορούμε να την αναζητήσουμε έξω από τα τείχη της πόλεως και ειδικότερα έξω από τη σφαίρα ελέγχου των πόλεων. Θα τη συναντήσουμε επίσης αν γυρίσουμε πίσω στον χρόνο, γιατί πριν υπάρξει πόλις, υπήρχε βαρβαρότητα. Κάθε πολιτισμός έχει τους δικούς του «βαρβάρους» και τη δική του εκδοχή για τη βαρβαρότητα. Ο κοινός παρονομαστής της βαρβαρότητας είναι η εξωτερικότητα της βαρβαρικής απειλής. Εκτός όμως από τη βαρβαρότητα υπάρχει και η «αγριότητα». Αυτή όμως είναι εσωτερική, διαρκώς υποφώσκουσα. Είναι ο «νόμος της ζούγκλας», ο πόλεμος όλων εναντίον όλων. Αν λάβουμε υπόψη ότι ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ζώο, ότι δεν μπορεί να ζήσει παρά μόνο σε κοινωνία, αντιλαμβανόμαστε ότι ο «νόμος της ζούγκλας» είναι ένα αρνητικό όριο, το οποίο δεν μπορεί να το ξεπεράσει ο άνθρωπος και συγχρόνως να επιβιώσει. Η γενικευμένη αλληλοσφαγή είναι το «κάτω όριο» του πολιτισμού.
Τα ιστορικά δεδομένα μάς πληροφορούν ότι στην αρχή και στο τέλος κάθε πολιτισμού βρίσκεται, κατά κανόνα, μια εξοντωτική αλληλοσφαγή. Ας θυμηθούμε τα μυκηναϊκά βασίλεια: Είτε αλληλοεξοντώθηκαν είτε αυτοκαταστράφηκε το καθένα από μόνο του. Χρειάζεται να προστεθούν στους εμφυλίους πολέμους οι εξωτερικές βαρβαρικές επιδρομές, για να έλθει το τέλος. Στην ουσία είναι ένα πολύπλοκο σύστημα αμυντικών οχυρώσεων απέναντι στη «βαρβαρότητα» και κυρίως απέναντι στην «αγριότητα».Ας δούμε τα κάτω όρια του πολιτισμού…είναι η σωματική και λεκτική βία (σχολικός εκφοβισμός, ενδοοικογενειακή βία)που αποσκοπεί στην υποτίμηση και ταπείνωση της προσωπικότητας του ανθρώπου. Βασίζεται στη τάση ορισμένων να κυριαρχούν σε βάρος των συνανθρώπων τους με την επιβολή του φόβου και τη δημιουργία της σχέσης θύτη – θύματος. Συμπληρωματικά παρατηρείται δογματισμός και φανατισμός. Σε πολλές εκφάνσεις της ζωής η απόλυτη προσήλωση σε δοξασίες επιφέρει την τυφλή υπεράσπισή τους με τη βία. Η τυφλή πίστη σε μια ιδέα και η αδιαλλαξία οδηγούν σε εντάσεις και εκτροπές. Δεν πρέπει να παραβλεφθεί η έλλειψη κοινωνικής αγωγής ,η οποία συνίσταται στην έλλειψη υπομονής και ευγένειας σε κοινωνικές καταστάσεις που τις απαιτούν για την εύρυθμη λειτουργία τους (π.χ. σεβασμός του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας, αναμονή σε σειρά σε δημόσιες υπηρεσίες, θέατρα, μουσεία κ.λπ). Τέτοιες ενέργειες διαταράσσουν την κοινωνική συνοχή και υποβαθμίζουν τον πολιτισμό της κοινωνίας.
Κάποιες φορές βέβαια αρκούμαστε στην ενημέρωση των κοινωνικών προβλημάτων και δεν παίρνουμε μέρος σε δράσεις για την αντιμετώπισή τους. Περιοριζόμαστε στην ιδιωτική μας ζωή και παραβλέπουμε το ρόλο του ενεργού πολίτη. Ο πολιτισμός βασίζεται στη συνολική ευαισθητοποίηση αλλά και στις συλλογικές δράσεις των πολιτών. Χρειάζεται μια θαυματουργή λέξη, μια πανάκεια που θα μεταμορφώσει, ως διά μαγείας, την καθημερινότητά μας. Ίσως γιατί η έννοια του πολιτισμού σχετίζεται περίπου με τα πάντα, με τεχνικά επιτεύγματα, με ήθη, με έθιμα, με θρησκευτικές δοξασίες, με επιστημονική γνώση, με μορφές κατοίκησης, με συνήθειες στη διατροφή. Δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα που να μην μπορεί να γίνει κατά έναν «πολιτισμένο» ή «απολίτιστο» τρόπο. Στην καταγωγή της έννοιας «πολιτισμένος» βλέπουμε να υπάρχει μια εκλεκτική «αστική» αντίληψη που δημιουργεί διαχωριστικά σύνορα. Μια έννοια που επιτρέπει διαχωρισμούς. κατηγοριοποιήσεις, υποδηλώνοντας όχι μόνον το «τι» αλλά και το «πώς» θα «έπρεπε να είναι ο άλλος». Εκείνος που δεν μετέχει στον ίδιο μ’ εμένα πολιτισμό. «Εμείς» και οι «άλλοι». Οι πολιτισμένοι και οι βάρβαροι.
Αν αποκλείσεις το στοιχείο του «άλλου» στον πολιτισμό, έχασες τον πολιτισμό. Η κουλτούρα του διαφορετικού είναι αναγκαία για να μπορέσει να υπάρξει η κουλτούρα του ομοίου. Η κουλτούρα, όπως και το «εγώ», δεν συγκροτείται μέσα στον καθρέφτη αλλά μέσα στο βλέμμα του άλλου. Η ετερότητα συγκροτεί την ταυτότητα. Σήμερα που η πολιτιστική έκφραση απειλείται από τον εγκλωβισμό της είτε σε εθνικιστικά στερεότυπα, είτε σε εισαγόμενους κανόνες, δεν μπορεί να υπάρξει πολιτισμός χωρίς να αφουγκράζομαι αυτό το «άλλο», χωρίς να επιτρέπω στο «άλλο» να ακουσθεί, να ομιλεί και να δημιουργεί δίχως να νιώθω ότι απειλούμαι από αυτό. Από τις αρχές του 19ου αιώνα, η κουλτούρα ή ο πολιτισμός ήταν το αντίθετο της βαρβαρότητας. Υπάρχει μια αντίθεση ,πρώτα υπήρχε η βαρβαρότητα και μετά ξεπήδησε ο πολιτισμός από τα ζοφερά βάθη της. Αυτό τον καιρό, αντιμετωπίζουμε μια σύγκρουση μεταξύ πολιτισμού και κουλτούρας, έννοιες που συνήθως βρίσκονταν στην ίδια πλευρά. Ο πολιτισμός σημαίνει ορθολογική σκέψη, υλική ευημερία, ατομική αυτονομία. Η κουλτούρα σημαίνει έναν τρόπο ζωής η οποία είναι συνηθισμένη, συλλογική, παθιασμένη, αυθόρμητη. Δεν αποτελεί έκπληξη λοιπόν όταν ανακαλύπτουμε ότι εμείς έχουμε πολιτισμό, ενώ αυτοί έχουν κουλτούρα. Η κουλτούρα είναι η νέα βαρβαρότητα. Το πρόβλημα είναι ότι ο πολιτισμός χρειάζεται την κουλτούρα ακόμα και αν αισθάνεται υπέρτερός της. Ο πολιτισμός δεν μπορεί να συνυπάρξει μαζί με την κουλτούρα και δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτήν. Στην σημερινή εποχή πρέπει να δούμε από άλλο πρίσμα, από άλλη οπτική γωνία τις έννοιες πολιτισμός και κουλτούρα. Οι βασικές έννοιες σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χωρίς γεωγραφικούς αποκλεισμούς, φυλετικές διαμάχες, είναι τα ερωτήματα που μπαίνουν για ακόμη μια φορά στην εποχή μας. Οι κοινωνικοί αποκλεισμοί υπάρχουν και αποκτούν καινούρια χαρακτηριστικά. Παρά την τεχνολογική πρόοδο οι κοινωνίες μας εκτρέφουν τις έννοιες του ρατσισμού, του εθνικισμού, καθώς ο αποκλεισμός επεκτείνεται και στα φύλα (γυναίκα) ,τρίτη ηλικία, μικρά παιδιά ,θεωρώντας ότι αυτά είναι προβλήματα της εποχής μας και ξεχνώντας τον δομικό χαρακτήρα που τα δημιουργεί μια και τα οικονομικά συστήματα επηρεάζουν έννοιες όπως η κουλτούρα και ο πολιτισμός. Η μετανάστευση ,άνθρωποι όλων των ηλικιών που αναγκάζονται να αλλάξουν τον τρόπο ζωής τους. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν από άλλους ανθρώπους ώστε να προσαρμόσουν συνήθειες είναι η καθημερινή πρακτική .Το θέμα τις παιδείας αποκτά άλλη διάσταση . Χρειάζεται μια παιδεία χωρίς σύνορα ,με σεβασμό στους πολιτισμούς.
Η κατανόηση της αξίας της κουλτούρας και του πολιτισμού ενός άλλου λαού αποτελεί πρόοδο του ίδιου του άνθρωπου. Η ιστορία του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία έδειξε ότι η πολιτισμική πρόοδος είναι ένα έργο μιας συμμαχίας μεταξύ των πολιτισμών. Υποχρεώσεις των κοινωνιών είναι να δημιουργούν τις συνθήκες ώστε όλα τα μέλη της να μπορούν ανεξάρτητα από θρησκεία χρώμα, φυλετικές διαφορές, ή ακόμα και ιδεολογία να λειτουργούν και να συμμετέχουν απρόσκοπτα. Οι συνθήκες ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόμου είναι το πιο σημαντικό σημείο προόδου μιας κοινωνίας. Η διαλεκτική που αποκτά το άτομο με την κοινωνία ώστε να την βελτιώνει και να βελτιώνεται. Κατά τον Λεβί Στρως το δώρο της πολυπολυτισμικότητας είναι διαχρονικό, μια αυτόνομη κοινωνία είναι αδιανόητη δίχως αυτόνομα άτομα. Η ατομική ανάπτυξη του ατόμου έχει σαν χαρακτηριστικά της την ένοια της ελευθερίας επιλογής σύνθεσης και ανάπτυξης μιας προσωπικότητας χωρίς φοβίες και διαχωρισμούς. Ο ρόλος της παιδείας είναι πολύ σημαντικός. Για να κατανοήσουμε την αξία του κάθε πολιτισμού χρειάζεται γνώση από μικρή ηλικία ίσως ακόμα και από την προσχολική.
Ο άνθρωπος, λέει ο Καντ, κάνει ιδιωτική χρήση του λόγου, Όταν είναι ‘μέρος ενός μηχανισμού’ δηλαδή όταν έχει κάποιο ρόλο να παίξει στην κοινωνία. Όταν όμως κάποιος συλλογίζεται όχι σαν μέρος ενός μηχανισμού αλλά σαν μέλος της ανθρωπότητας, τότε η χρήση του λόγου πρέπει να είναι ελεύθερη και δημόσια. Έτσι υπάρχει διαφωτισμός όχι μόνο όταν πληρούνται οι διαδικασίες που εξασφαλίζουν την προσωπική ελευθερία της σκέψης στα άτομα ,αλλά όταν η καθολική ή ελεύθερη και η δημόσια χρήση του λόγου υπερτίθενται η μία της άλλης. Ενώ ο τεχνικός πολιτισμός τρέχει ασταμάτητος προς τα εμπρός, ο πνευματικός μένει στάσιμος, αν δεν υποχωρεί κιόλας. Απόδειξη η ηθική κρίση που μαστίζει τις συνειδήσεις αλλά και τις κοινωνίες του καιρού μας. Οι πνευματικές αξίες του αληθινού, του ωραίου δεν καλλιεργούνται. Ο άνθρωπος σήμερα θηρεύει με επιμονή «το παραχρήμα», το άμεσα χρήσιμο. Ωστόσο, η μόνη και αδιατίμητη περιουσία του είναι πάντα ένας σπόρος ακριβώς αυτής της αιωνιότητας που είναι ριγμένος μέσα του και που τόσο τον έχει περιφρονήσει.
Καιρός για μια στροφή λοιπόν, ώστε να καταστεί δυνατή η υπερνίκηση των αντιφάσεων της εποχής μας. Φυσικά η στροφή αυτή δε σημαίνει επιπόλαια περιφρόνηση ή συγκράτηση του τεχνικού πολιτισμού, μια συγκράτηση που ούτε εφικτή, ούτε σκόπιμη είναι. Τη λύση στο πρόβλημα θα μπορούσε να τη δώσει μόνο η σωστή ιεράρχηση στις διάφορες πολιτιστικές αξίες. Ο πνευματικός πολιτισμός πρέπει να αποτελέσει το θεμέλιο του τεχνικού πολιτισμού. Έτσι ο άνθρωπος θα ξαναγίνει κύριος της μηχανής και γενικότερα των τεχνικών του επιτευγμάτων. Η επιστήμη θα ξαναβρεί τον αρχικό και κύριο σκοπό της, που είναι η ανεύρεση του αληθινού και όχι του απλώς ωφέλιμου. Θα ξανανθίσει η εμπιστοσύνη στον άνθρωπο και η πρώτη ρίζα της με αποτέλεσμα να ξεπεραστούν οι φοβίες, το άγχος και η ανασφάλεια του σημερινού ανθρώπου. Ο πνευματικός πολιτισμός στην ουσία του είναι βέβαια ένα ζωντανό βίωμα και για τούτο δεν καλλιεργείται εύκολα. Απαιτείται αγώνας.
Η Κατερίνα Κουβουτσάκη είναι Φιλόλογος (glglory.com)
