Ιστορικά ορόσημα, όπως η πρόσφατη Εθνική Επέτειος, και συνθήκες, όπως η πανδημία, συνιστούν ευκαιρίες ατομικής περισυλλογής και αναστοχασμού επί του ανθρώπινου βίου. Το εν λόγω εγχείρημα δύναται ν’ αξιοποιήσει ως άξονες αναφοράς το γενικό τρόπος ζωής, την πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα, τις συναλλακτικές σχέσεις των πολιτών, τις πολιτιστικές εκφάνσεις του βίου, τα ήθη. Ο στοχασμός θα ήταν λειψός χωρίς το συλλογισμό ως προς την περιρρέουσα ηθική ατμόσφαιρα της ανθρώπινης ζωής. Περί αρχών και αξιών και ιδίως της ηθικής, επομένως, ο λόγος. Στις παρακάτω γραμμές επιχειρείται η δημιουργική συνένωση σκέψεων και όχι μία φτηνή, θεωρητική ηθικολογία περί του ζην.
Στις σύγχρονες κοινωνίες δεν υπαγορεύεται απ’ το Κράτος κάποιο υπόδειγμα ηθικού τρόπου ζωής, ο οποίος τυγχάνει κοινά αποδεκτός και οι πολίτες ενθαρρύνονται να τον ακολουθούν. Τουναντίον, υφίσταται πολυφωνικός ηθικός πολιτισμός με την έννοια της ύπαρξης πολλών και διαφορετικών ηθικών νοοτροπιών. Οι συλλογικές αξίες εκλαμβάνονται συχνά ως παρηκμασμένες και ξεπερασμένες θέσεις νοσταλγών ενός κόσμου ιστορικά τελειωμένου. Σε πόσους νέους ανθρώπους μπορείς να μιλήσεις για φιλοπατρία, εν έτει 2021, χωρίς να κατηγορηθείς για γραφικότητα; Ο εκκοινωνισμός προτύπων συμπεριφοράς βασισμένων σε αρχές υπέρ του συλλογικού συμφέροντος έχει εκτοπιστεί από τους κρατούντες κανόνες της αγοράς. Η εντιμότητα κρίνεται με βάση την οικονομική ισχύ. Η επαγγελματική επιτυχία συνδέεται με τη μάρκα αυτοκινήτου, την εξωτερική εμφάνιση και τα ακίνητα. Η φιλία στηρίζεται σε ευτελείς κοινές προτιμήσεις, όπως η επιδειξιμανία στα social media, η οποία αναδεικνύει την ανυπαρξία πραγματικής εσωτερικής ζωής. Η παράδοση συντηρείται διά της ρηχής σημασιολογικά έπαρσης σημαίας στο μπαλκόνι. Η Αγάπη μετριέται από τα χρήματα που εξασφαλίζεις στην οικογένειά σου. Παρεμπιπτόντως, τα λεφτά ίσως έχουν αναχθεί στο μέγιστο σκοπό της ζωής και η συλλογική μανία ως προς την εξασφάλισή τους έχει τυφλώσει τους ανθρώπους, οι οποίοι συχνά δεν ορρωδούν προ ουδενός για την απόκτησή τους, μολονότι είναι γνωστό ότι η επιθυμία για διαρκώς περισσότερα σταματά με το θάνατο.
Η διαρκής κρίση αξιών είναι σύμπτωμα που μαρτυρεί ότι ενδεχομένως έχει κυλήσει ασάλευτος ο χρόνος από μια κορυφαία στιγμή της ελληνικής Ιστορίας, όπως η επανάσταση του 1821. Όσοι ενστερνίζονται αυτή τη θέση, υποστηρίζουν ότι, αν αφαιρεθούν η επιστημονική πρόοδος και οι τεχνολογικές εξελίξεις, ίσως στον πυρήνα του τρόπου ζωής των σημερινών πολιτών ανιχνευθούν συμπεριφορές, συνήθειες και ήθη που χρονολογούνται ήδη δύο αιώνες. Εξ άλλου, τα ζητήματα που άπτονται της ηθικής και των αξιών συνδέονται ουσιωδώς με την πολιτική πραγματικότητα. Η διαιώνιση και η αποφυγή επιλύσεως ορισμένων ζητημάτων ηθικών αρχών του ανθρώπινου βίου συντηρούν τη διαχρονική αναξιοπιστία του πολιτικού συστήματος, την έλλειψη εμπιστοσύνης σε θεσμούς και τη μόνιμη πολιτική κρίση. Υποτιμάται η σημασία τέτοιων ζητημάτων, γιατί τεχνηέντως χειραγωγείται η κοινή γνώμη στην πεποίθηση ότι πρακτικές και συμπεριφορές αθέμιτες αποτελούν εγγενή χαρακτηριστικά του πολιτικού και κοινωνικού γίγνεσθαι ή αποδίδονται αποκλειστικά σε συγκεκριμένα ηθικώς ανεπαρκή στελέχη των εκάστοτε αρμών της εξουσίας.
Τα φαντάσματα των συλλογικών αξιών επιστρέφουν κατ’ εξοχήν σε έκτακτες περιστάσεις, όπως της πανδημίας. Ανεξάρτητα από την κρατική ανευθυνότητα, όπως εκδηλώνεται σε διάφορες χώρες υπό τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν αλλά κυρίως διά του εμπορίου πολιτικού ψεύδους και μέσω του αφηγήματος «όλα βαίνουν καλώς» ενώ οι περισσότεροι φοβούνται για την ίδια τη ζωή τους, υπάρχει το κοινωνικό καθήκον προς το συνάνθρωπο. Όποια ονομαστική ιδιότητα κι αν προσδώσει κάποιος στην εν λόγω αξία, το περιεχόμενο παραμένει απαράλλαχτο: οφείλω να νοιάζομαι για το καλό των άλλων πολιτών. Ωστόσο, ο σύγχρονος ηθικός απεκπολιτισμός, του οποίου αίτια μπορεί να είναι η αυξανόμενη αποϊδεολογικοποίηση της κοινωνικής ηθικής ευθύνης και η τάση δικαιολόγησης της υπεροχής του ατομικού καλού σε βάρος του συλλογικού συμφέροντος κατά τις επιταγές των νόμων της αγοράς, έχει ποδηγετήσει τους πολίτες στην πνευματική και ηθική αναισθησία. Ελλείπουν οι ηθικοί αυτοματισμοί από το σύγχρονο επιχειρηματία, ο οποίος ενώπιον του κέρδους θα αποκρύψει τα κρούσματα κορωνοϊού στην επιχείρησή του, δεν θα κλείσει το μαγαζί του παρ’ όλο που οι μισοί υπάλληλοι νόσησαν, δεν θα ειδοποιήσει τους πελάτες του για να προλάβει ενδεχόμενη διασπορά στις οικογένειές τους, θ’ αρκεστεί σε μία απολύμανση του χώρου και στις προσευχές προς τον Θεό. Αυτές οι καταστάσεις απαιτούν άρτια πνευματική λειτουργία και ηθική ωριμότητα, αρετές που σπανίως ανιχνεύονται στις σύγχρονες κοινωνίες.
Εκτός των ανωτέρω επίκαιρων παραδειγμάτων, υφίστανται διαχρονικά ζητήματα του συλλογικού βίου από διαφορετικές εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής, δύο εκ των οποίων μαρτυρούν αβίαστα τη διαρκή κρίση αξιών. Το πρώτο δεν αφορά σε συγκεκριμένα εθνικά σύνορα, αλλά εν γένει στο ανθρώπινο είδος. Η αδικαιολόγητη, κτηνώδης βία σε βάρος των ζώων είναι δείκτης ηθικού θανάτου του ανθρώπου, καθώς ο τελευταίος είναι το μοναδικό ον που σκοτώνει ή εκμεταλλεύεται ένα ζώο με βασανιστικές μεθόδους, για ν’ αποκομίσει χρηματικό κέρδος ή ενίοτε για διασκέδαση ή καθ’ υπέρβαση οιασδήποτε λογικής έννοιας (βιομηχανική κτηνοτροφία, ταυρομαχίες, δολοφονία δεσποζόμενου ή αδέσποτου ζώου συντροφιάς). Το δεύτερο ζήτημα, το οποίο συχνά διαπιστώνεται στα εγχώρια σύνορα, ίσως δε να πρόκειται για αποκλειστικώς ελληνική βιωτική συνθήκη, σχετίζεται με την ηθική νέκρωση που παρατηρείται στις ανθρώπινες συναλλακτικές σχέσεις, στην ευκολία εκδήλωσης παράνομων συμπεριφορών των πολιτών και αφορά στον θεσμό της Δικαιοσύνης. Το εμπόριο μηνύσεων και αγωγών που φθάνουν ενώπιον των Δικαστηρίων μαρτυρεί την πραγματική κατάπτωση των συλλογικών ηθικών αξιών διαχρονικά και ανεξαρτήτως των αιτιών ύπαρξης της σχετικής κουλτούρας. Αφελώς συνδέεται μόνο με τη διάχυτη εριστικότητα που ενυπάρχει στο DNA των πολιτών, διότι στην πραγματικότητα ελαύνεται από τη μηδαμινή σημασιολόγηση των συλλογικών ηθικών αξιών στην ανθρώπινη ζωή.
Στις σύγχρονες κοινωνίες τυγχάνει εξαιρετικά ευνοημένος απ’ την τύχη όποιος συναναστρέφεται ανθρώπους με καθαρές κοινωνικές ευαισθησίες, με θαυμαστές ικανότητες στον τομέα δραστηριοποίησής τους, πνευματικά διαυγείς, ηθικά ακέραιους, οι οποίοι αποτελούν αρκετή πηγή ελπίδας και προκαλούν άδολη τιμή προς το πρόσωπό τους για το ποιόν των σκέψεών τους. Δεν είναι λίγοι, απλά δεν απολαύουν των ευκαιριών και του βήματος για ν’ ακουστούν όσο οι άλλοι. Πέραν τούτων, για την εκτίμηση τέτοιων ανθρώπων απαιτείται υπερταξική συνείδηση, ώστε ν’ αποφευχθεί ο φθόνος.
Η ανταπόκριση στους ηθικούς κανόνες της συλλογικής ζωής και υπέρ του συλλογικού συμφέροντος είναι αδιάκοπος και δύσκολος αγώνας. Χρειάζεται να σκέφτεσαι τη ζωή μέσα απ’ το βλέμμα των άλλων, διότι η συνειδητοποίηση της κοινής πορείας των ανθρώπων στον κόσμο μπορεί να οδηγεί στη σύλληψη του νοήματος της ζωής καθ’ ενός. Οι πολίτες δεν πρέπει να παρασύρονται απ’ το κυρίαρχο μοτίβο ζωής, το οποίο δηλώνει υποταγή στον εύκολο νεοπλουτισμό και τους ηθικά αμφιλεγόμενους νόμους της αγοράς. Χρειάζεται διαρκής αυτοκριτική, σκληρή κι επίπονη αυτεκπαίδευση και συνεχής κόπος, για να μην ζεις εις βάρος των άλλων. Βασικό σύμπτωμα τέτοιας παρακμής είναι η αδυναμία αντίληψης ότι τα ηθικά ζητήματα σε μία κοινωνία αφορούν άπαντες ανεξαιρέτως. Ο κίνδυνος να κατηγορηθούν τέτοιες σκέψεις περί αξιών και ηθικής για οσμή ναφθαλίνης ίσως αποδεικνύει το μέγεθος του προβλήματος. Καλύτερα να εκλαμβάνεται κάποιος ως οριακά ξεπερασμένος υπό επιεική χαρακτηρισμό, παρά να είναι ηθικό απόρριμμα.
Υ.Γ. Ο γράφων, παρακαλώ τους αναγνώστες να μη νομίσουν ότι φέρω κάποιο τεκμήριο ηθικής ακεραιότητας ή ηθικού τρόπου ζωής. Μόνο οι άλλοι μπορούν να μας κρίνουν αντικειμενικά. Άλλο πράγμα είναι η πίστη στο σωστό και άλλο η εφαρμογή του.
Ο Φοίβος Γ. Ξενάκης είναι δικηγόρος
