Η κατάσταση των ποταμών της Ευρώπης σήμερα
Οι ανθρώπινες δραστηριότητες των τελευταίων αιώνων οδήγησαν σε αλλοίωση των ποταμών της Ευρώπης. Αυτά τα ευαίσθητα οικοσυστήματα άρχισαν να χάνουν τα φυσικά χαρακτηριστικά τους και να μετατρέπονται σε μία σειρά από τεχνητές λίμνες λόγω της κατασκευής πολλών φραγμάτων στη ροή τους καθώς και σε ευθεία κανάλια και τσιμεντένιους αγωγούς που μεταφέρουν – ακόμα και τώρα- με μεγάλη ταχύτητα το νερό στη θάλασσα. Έτσι, σήμερα, τα ποτάμια οικοσυστήματα της Ευρώπης θεωρούνται ιδιαιτέρως τροποποιημένα καθώς μάλιστα εκτιμάται ότι στα 1,2 εκατομμύρια χιλιόμετρα ευρωπαϊκών ποταμών, υπάρχουν πάνω από 1 εκατομμύριο εμπόδια, δηλαδή κάθε 1 με 2 χιλιόμετρα συναντά κανείς και 1 τεχνητό εμπόδιο: φράγμα, εκτροπή, κανάλι, ιρλανδική διάβαση κλπ. Η κατάσταση αυτή έχει οδηγήσει στη συρρίκνωση των πληθυσμών των μεταναστευτικών ψαριών γλυκού νερού, που αποτελούν πηγή πρωτεΐνης για τον άνθρωπο, κατά 93%, ενώ σφοδρές βροχοπτώσεις των τελευταίων ετών έχουν οδηγήσει σε πλημμύρες και ανυπολόγιστες καταστροφές, δυστυχώς ακόμα και στην απώλεια συνανθρώπων μας.
Η εκστρατεία διάσωσης των τελευταίων άγριων ποταμών της Ευρώπης
Σε τελείως αντίθετη κατάσταση βρίσκεται, ευτυχώς, μία γωνιά της Ευρώπης, τα Βαλκάνια. ‘Το μεγαλύτερο ποσοστό των Βαλκανικών ποταμών παραμένουν σήμερα μερικώς ή καθόλου τροποποιημένοι, δεν διακόπτεται δηλαδή η φυσική και άγρια ροή τους από τεχνητούς φραγμούς. Στα Βαλκάνια, λοιπόν, ‘χτυπάει’ η μπλε καρδιά της Ευρώπης! Απειλείται όμως και αυτή από την κατασκευή περισσότερων από 3.000 μικρών υδροηλεκτρικών φραγμάτων, που, αν υλοποιηθούν, θα καταστρέψουν τους τελευταίους εναπομείναντες ποταμούς ελεύθερης ροής, την τελευταία δηλαδή απόδειξη του πώς μοιάζει ένας άγριος ποταμός σε σύγκριση με έναν ιδιαιτέρως τροποποιημένο ή ακόμα και με έναν αποκατεστημένο’, σύμφωνα με την κα Αλεξάνδρα Παππά, Υπεύθυνη προγραμμάτων για το νερό του Μεσογειακού Ινστιτούτου για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA). Για το λόγο αυτό δημιουργήθηκε η διεθνής εκστρατεία ‘Σώστε την μπλε καρδιά της Ευρώπης (Save the Blue Heart of Europe)’. Επιστήμονες, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, τοπικές κοινότητες, πανεπιστημιακά ιδρύματα, ακτιβιστές, δημοσιογράφοι, ηθοποιοί, όπως ο Λεονάρντο Ντι Κάπριο, κ.ά. συσπειρώθηκαν προκειμένου να ευαισθητοποιήσουν το κοινό και τους λήπτες αποφάσεων σε τοπικό, εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, για τη σημασία των ποταμών ελεύθερης ροής και την ανάγκη προστασίας τους.
Τα χαρακτηριστικά του Αώου που τον καθιστούν μοναδικό
Ποταμός – σύμβολο της εκστρατείας αυτής έγινε ο διασυνοριακός ποταμός Αώος (στα Αλβανικά Vjosa), και όχι τυχαία, αφού αποτελεί τον μεγαλύτερο σε μήκος ποταμό ελεύθερης ροής στην Ευρώπη. Ο Αώος ρέει ανεμπόδιστος μεταξύ των δύο χωρών για περίπου 270 συνεχόμενα χιλιόμετρα, συναντώντας στο ρου του εμβληματικά χαρακτηριστικά της διακριτής φυσικής και πολιτιστικής του ταυτότητας. Εξαίρεση αποτελεί το μεγάλο υδροηλεκτρικό φράγμα στις πηγές του, που σχηματίζει και την ομώνυμη τεχνητή λίμνη πηγών Αώου στο οροπέδιο των Πολιτσών. Κατάντη του φράγματος πηγών Αώου, ο ποταμός δεν έχει καθόλου ροή, μέχρι να τροφοδοτηθεί εκ νέου από το ρέμα της Βάλια Κάλντα, το Αρκουδόρεμα, λίγα χιλιόμετρα πιο κάτω. Διασχίζει το γραφικό χωριό της Βοβούσας και βρίσκει διέξοδο στο στόμιο της χαράδρας του Αώου, που σχηματίζουν οι οροσειρές του Σμόλικα και της Τύμφης. Στο πέρασμά του τροφοδοτείται από πλήθος παράπλευρων ρεμάτων, ενώ στους πρόποδες του λόφου του Λιατοβουνίου ενώνεται με τον έναν από τους βασικούς παραποτάμους του, το Βοϊδομάτη, και λίγα χιλιόμετρα πιο πέρα, στα σύνορα Ελλάδας – Αλβανίας, με τον άλλον, το Σαραντάπορο. Από τα συνολικά 270 χιλιόμετρα του Αώου, τα 70 ρέουν σε ελληνικό έδαφος και τα 200 σε αλβανικό. Στην Αλβανία διασχίζει πολλές πόλεις, όπως την Κλεισούρα και την Πρεμετή. Στο Τεπελένι ανταμώνει με τον Δρίνο και αφού τροφοδοτηθεί και από τους υπόλοιπους παραποτάμους του, εκβάλλει στην Αδριατική θάλασσα.
Εντός της λεκάνης απορροής του φιλοξενούνται πολυάριθμα είδη πανίδας και χλωρίδας, σύμφωνα με τη Βιολόγο κα Τόνια Γαλάνη, υπεύθυνη προγραμμάτων της οργάνωσης ‘Πίνδος Περιβαλλοντική’: ‘Ένα από τα πιο συμβολικά είδη που έχουν καταγραφεί στο οικοσύστημα είναι η βίδρα, θηλαστικό και ανώτατος θηρευτής των οικοσυστημάτων γλυκού νερού της Ευρώπης. Είδος σχεδόν απειλούμενο, σύμφωνα με την Κόκκινη Λίστα Απειλούμενων Ειδών της Διεθνούς Ένωσης Προστασίας της Φύσης, η βίδρα αποτελεί είδος-ομπρέλα και δείκτη καλής ποιότητας του νερού. Ακόμη, η καφέ αρκούδα, ο λύκος, το ζαρκάδι, το αγριογούρουνο και το αγριόγιδο των Βαλκανίων βρίσκουν καταφύγιο στην περιοχή του Αώου, αλλά και οι πανέμορφες λιβελούλες με τα εντυπωσιακά χρώματά τους απαντώνται σε μεγάλους αριθμούς, αφού ο Αώος και οι παραπόταμοί του προσφέρουν όλα τα κατάλληλα ενδιαιτήματα για την αναπαραγωγή και επιβίωσή τους’. Το Ευρωπαϊκό χέλι αποτελεί και αυτό εμβληματικό είδος του συγκεκριμένου ποτάμιου οικοσυστήματος. Η Αδριατική, όπου ο ποταμός εκβάλλει, είναι σημείο εισόδου του είδους, που αναπαράγεται στη θάλασσα, αλλά χρησιμοποιεί τα εσωτερικά ύδατα για να τραφεί και να φτάσει σε στάδιο ωρίμανσης. Εισέρχεται στο ποτάμι φτάνοντας μέχρι και τις πηγές του, και επιστρέφει στη θάλασσα μετά από 2-3 χρόνια, όταν έχει πια φτάσει σε ώριμη αναπαραγωγική ηλικία. Πρόκειται για είδος Κρισίμως Κινδυνεύον, σύμφωνα με την Κόκκινη Λίστα Απειλούμενων Ειδών της Διεθνούς Ένωσης Προστασίας της Φύσης. Υπάρχουν όμως και είδη ψαριών που συναντά κανείς μόνο στη λεκάνη απορροής του Αώου και πουθενά αλλού στον κόσμο. Πρόκειται για τον Πινδοβίνο και τον Ποταμοκέφαλο Αώου.
Αναγνωρίζοντας αυτά τα μοναδικά χαρακτηριστικά και με αφορμή επικείμενα έργα κατασκευής πολυάριθμων μικρών και μεγάλων υδροηλεκτρικών φραγμάτων στο ρου του Αώου/Vjosa, που θα αλλοίωναν τη μοναδικότητά του, αλλά και άλλων απειλών και σχεδίων εκμετάλλευσης του ποταμού, δημιουργήθηκε το 2018 η συμμαχία ‘Σώζοντας τον τελευταίο ποταμό ελεύθερης ροής στην Ευρώπη: Αώος/Vjosa’ με εθνικούς και διεθνείς εταίρους: EuroNatur (Γερμανία), Riverwatch (Αυστρία), IUCN ECARO, MedINA, Πίνδος Περιβαλλοντική & The Green Tank από την Ελλάδα και EcoAlbania από την Αλβανία. Στόχοι της συμμαχίας η αποτροπή κατασκευής νέων υδροηλεκτρικών έργων στη λεκάνη απορροής του ποταμού και η θεσμική προστασία της ελεύθερης ροής του και στις δύο χώρες. Κοινό όραμα των συμμάχων η δημιουργία μία διακρατικής προστατευόμενης περιοχής μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας, που θα αποτελέσει το πρώτο διασυνοριακό πάρκο άγριου ποταμού στην Ευρώπη!
Προσπάθειες προστασίας και ανάδειξης του Αώου/Vjosa σε Ελλάδα και Αλβανία
Στην Ελλάδα, οι προσπάθειες προστασίας και ανάδειξης του Αώου μετρούν ήδη πάνω από μισό αιώνα! Ξεκινούν από τις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70 με τη θεσμοθέτηση των Εθνικών Δρυμών Βάλια Κάλντα και Βίκου-Αώου, ενώ το 2005 κηρύσσεται το Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου, το μεγαλύτερο χερσαίο Εθνικό Πάρκο της χώρας μας. Παράλληλα, μεγάλο μέρος της λεκάνης απορροής του ποταμού εντάσσεται στο ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000, αφού ο ποταμός διασχίζει στο πέρασμά του 13 περιοχές Natura οι περισσότερες από τις οποίες επικαλύπτονται με το Εθνικό Πάρκο της Βόρειας Πίνδου. Έτσι, σήμερα, εντός των ορίων του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου και 13 περιοχών Natura 2000, ρέουν τα 50 από τα 70 χλμ του κύριου ποταμού Αώου και τα 9 από τα 15 χλμ του κύριου παραποτάμου του, του Βοϊδομάτη, δημιουργώντας μία αίσθηση προστασίας αυτών των χιλιομέτρων ροής. Ωστόσο τα υπόλοιπα 20 χιλιόμετρα του Αώου δεν εντάσσονται σε καθεστώς προστασίας, ενώ όσον αφορά τους κύριους παραποτάμους του, Βοϊδομάτη και Σαραντάπορο, 6 χλμ του Βοϊδομάτη και τα 40 χλμ του Σαραντάπορου δεν προστατεύονται θεσμικά. Πρόκειται για την περιοχή Γράμμου – Πωγωνίου – Κόνιτσας. Για αυτά τα χιλιόμετρα ροής και την ευαίσθητη περιοχή που διατρέχουν, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ) ανακοίνωσε το Δεκέμβριο του 2022 στο ρεπορτάζ της Μάχης Τράτσα στο ΒΗΜΑ ότι σχεδιάζει να χαρακτηρίσει το συγκεκριμένο τμήμα ‘ως προστατευόμενο φυσικό σχηματισμό με καθορισμό όρων και περιορισμών για την προστασία και τη διατήρηση της φύσης της περιοχής’. Επίσης, όπως σημείωσε ο Υφυπουργός Περιβάλλοντος, κ. Αμυράς, η διασυνοριακή προστασία και συμβατότητα στα μέτρα προστασίας του ποταμού και στις δύο χώρες αποτελεί για την Ελλάδα προτεραιότητα.
«Με την ανακοίνωση αυτή, η ελληνική πολιτεία αναγνωρίζει ότι σήμερα υπάρχει ένα θεσμικό κενό που πρέπει να καλυφθεί. Η πρόθεση για τον χαρακτηρισμό του Αώου ως προστατευόμενο τοπίο είναι ένα σημαντικό βήμα που πρέπει να προστατέψει το ποτάμι από συγκεκριμένες απειλές – ειδικά τα υδροηλεκτρικά έργα. Επίσης, θα δώσει χρόνο για να αξιολογηθεί η περαιτέρω προστασία του ώστε τελικά το ποτάμι στο σύνολο του, από τις πηγές, και σε όλο το μήκος των παραποτάμων του, να καλυφθεί από ένα ενιαίο και ισχυρό καθεστώς προστασίας», δήλωσε η κα Ιόλη Χριστοπούλου, διευθύντρια πολιτικής του The Green Tank
Στην Αλβανία, οι προσπάθειες προστασίας και ανάδειξής του έχουν ενταθεί την τελευταία δεκαετία κυρίως επειδή ο ποταμός βρισκόταν υπό απειλή από τα πολλά υδροηλεκτρικά έργα που σχεδιάζονταν κατά μήκος του. Μέχρι τον Ιανουάριο του 2022, μόνο το Δέλτα του ποταμού είχε χαρακτηριστεί ως προστατευόμενο τοπίο. Κατόπιν, όμως, συντονισμένων προσπαθειών των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, τα υδροηλεκτρικά έργα εγκαταλείφθηκαν και όλος ο κύριος ποταμός Vjosa χαρακτηρίστηκε από το Αλβανικό Υπουργείο Τουρισμού και Περιβάλλοντος ως Φυσικό Πάρκο. Στη συνέχεια, το Αλβανικό Υπουργείο υπέγραψε με την εταιρεία Patagonia Μνημόνιο Συνεργασίας, σύμφωνα με το οποίο εντός του πρώτου εξαμήνου του 2023 η προστασία του ποταμού στην Αλβανία θα αναβαθμιστεί και όλος ο κύριος ποταμός και κάποιοι ελεύθερης ροής παραπόταμοί του θα χαρακτηριστούν Εθνικό Πάρκο.
‘Αν, όντως, προχωρήσουν και οι δύο χώρες στη θεσμική θωράκιση της λεκάνης απορροής του Αώου, θα έχει γίνει το πρώτο βήμα για τη διαφύλαξη και προώθησή του. Οι ενέργειες αυτές, αν αξιοποιηθούν σωστά, θα ωφελήσουν όχι μόνο τη φύση, αλλά και τις τοπικές κοινότητες που ζουν κατά μήκος του ποταμού και στις δύο χώρες’, καταλήγει η κα Παππά από το MedINA.
Η Ευρωπαϊκή πολιτική για τους ποταμούς ελεύθερης ροής
Η Κομισιόν φαίνεται πως έχει κατανοήσει το πρόβλημα που δημιουργούν τα πολλαπλά εμπόδια και φράγματα και επιθυμεί να αναδείξει τη σημασία των ποταμών ελεύθερης ροής. Η ευρωπαϊκή πολιτική βασίζεται στη νομοθεσία και πιο συγκεκριμένα στην Οδηγία πλαίσιο για τα ύδατα. Βάσει της Στρατηγικής της για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 ζητάει από τα κράτη μέλη να απελευθερώσουν μέσα στην επόμενη δεκαετία 25,000 χιλιόμετρα ευρωπαϊκών ποταμών.
Στο πλαίσιο αυτό αναμένεται να γκρεμιστούν και να απομακρυνθούν όσα εμπόδια είναι παλιά, εγκαταλελειμμένα ή εκτός χρήσης/λειτουργίας, ενώ όσα δεν πληρούν τις προϋποθέσεις βάσει νομοθεσίας, να εξετάζονται αυστηρότερα πριν δοθεί η οποιαδήποτε άδεια ανανέωσής τους και αν δεν διευθετούνται να απομακρύνονται και αυτά. Ήδη λαμβάνουν χώρα ιδιωτικές πρωτοβουλίες απομάκρυνσης φραγμάτων και όπου έχει γίνει αυτό η φύση ανακάμπτει με θεαματικά αποτελέσματα.
Επομένως, η Ελλάδα μαζί με την Αλβανία έχουν τη μοναδική ευκαιρία όχι μόνο να στηρίξουν τη νέα Στρατηγική, αλλά και να αναδείξουν τον Αώο ως έναν από τους τελευταίους ποταμούς ελεύθερης ροής στην Ευρώπη, ως καλό παράδειγμα για την αποκατάσταση και άλλων ποταμών.
