Το βαρύ κόστος της φυγής των Eλλήνων επιστημόνων στο εξωτερικό.
Η διαρροή εγκεφάλων είναι ένα κοινό φαινόμενο στις αναπτυσσόμενες χώρες, αλλά προκαλεί ανησυχία και στις ανεπτυγμένες χώρες. Αυτό οφείλεται σε έναν παγκόσμιο ‘’πόλεμο’’ ταλέντων για τη μεγιστοποίηση της παγκόσμιας οικονομικής ανταγωνιστικότητας και στις προσπάθειες να αποτραπεί η έλλειψη ειδικευμένου εργατικού δυναμικού λόγω της γήρανσης του πληθυσμού. Αν και η διαρροή εγκεφάλων από την ΕΕ σε άλλες ηπείρους μπορεί να φαίνεται μικρή σε απόλυτους αριθμούς (περίπου το 4% των Ευρωπαίων ερευνητών υψηλής ειδίκευσης φεύγει για τις ΗΠΑ), δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει την απώλεια ανθρώπινου κεφαλαίου.
Τα κράτη μέλη της νότιας και ανατολικής Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν ήδη βιώσει υψηλότερα ποσοστά μετανάστευσης που επηρεάζουν την οικονομική τους ανάπτυξη, ενώ αυτό το σενάριο εάν εφαρμοστεί σε ολόκληρη την ΕΕ σύμφωνα με μελέτες θα συρρικνώσει τον πληθυσμό της σε ηλικία εργασίας από 306 εκατομμύρια σε 150 εκατομμύρια έως το 2060.
Η ιστορία του brain drain έχει τις ρίζες της αρκετούς αιώνες πριν. Το φαινόμενο εμφανίζεται ήδη από την εποχή της Πλατωνικής Ακαδημίας. Η Αθήνα έγινε το κέντρο έλξης για σοφούς και φιλοσόφους με αυξανόμενο τρόπο από την ίδρυση της Ακαδημίας από τον Πλάτωνα, το 388 π.Χ., και αργότερα με πρωτοβουλία του Αριστοτέλη, το Λύκειο, το 335 π.Χ., μέσα σε ένα πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο ευνοϊκό για αυτού του είδους τις δραστηριότητες που καινοτομούν τη σκέψη. Γύρω στο 300 π.Χ., το κέντρο έλξης των μεταναστών επιστημόνων μετακομίζει στην Αλεξάνδρεια ως αποτέλεσμα της σταθερής πολιτικής που επέδειξαν οι πρώτοι βασιλείς της δυναστείας των Πτολεμαίων και που διατηρήθηκαν τότε από τους Αιγύπτιους κυβερνήτες για εκατοντάδες χρόνια. Οι δυνατότητες εργασίας που χτίστηκαν γύρω από τη Βιβλιοθήκη και το Μουσείο, αντιπροσώπευαν μοναδικές συνθήκες στον κόσμο εκείνης της εποχής για εργασίες έρευνας και πνευματικής δημιουργίας.
Η φυγή ανθρώπινου κεφαλαίου αναφέρεται στη μετανάστευση ατόμων που έχουν λάβει προηγμένη εκπαίδευση στην πατρίδα τους. Σε επαγγέλματα που παρουσιάζουν πλεόνασμα πτυχιούχων, η μετανάστευση επαγγελματιών με εκπαίδευση στο εξωτερικό μπορεί να επιδεινώσει την υποαπασχόληση των εγχώριων πτυχιούχων, ενώ η μετανάστευση από μια περιοχή με πλεόνασμα πτυχιούχων οδηγεί σε καλύτερες ευκαιρίες για όσους απομένουν.
Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που προκαλούν τη διαρροή εγκεφάλων από τις λιγότερο αναπτυσσόμενες χώρες προς τις ιδιαίτερα ανεπτυγμένες χώρες. Η περιφερειακή, εθνική και παγκόσμια ροή μεταναστών αυξάνεται κάθε δευτερόλεπτο. Οι λόγοι μπορεί να είναι διαφορετικοί από περιοχή σε περιοχή, δηλαδή ικανοποιητικές εγκαταστάσεις αγαθών και υπηρεσιών, επανασύνδεση διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων, σε καιρό συγκρούσεων και πολέμου, πολιτική αστάθεια, κινδύνους για την υγεία και έλλειψη ευκαιριών. Άλλοι λόγοι είναι οι διακρίσεις που γίνονται στη χώρα προέλευσης και σχετίζονται με τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό και τις πολιτικές πεποιθήσεις. Ακόμη ένας λόγος είναι το μοντέλο παραγωγής και διαβίωσης γενικότερα που στηρίζεται σε πρακτικές που είναι παρωχημένες και χαρακτηρίζονται από νεποτισμό και φαυλοκρατία, χωρίς να υπάρχει μαζικό ενδιαφέρον για την έρευνα και την καινοτομία.
Οι χαμηλοί μισθοί και οι μη ικανοποιητικές συνθήκες εργασίας μπορούν να θεωρηθούν ως κινητήριος παράγοντας για τη διαρροή εγκεφάλων. Οι περισσότεροι ειδικευμένοι εργαζόμενοι που δεν αμείβονται καλά στη χώρα τους τείνουν να μετακινούνται σε άλλες χώρες όπου οι δεξιότητές τους μπορούν να αναγνωριστούν πλήρως από την αύξηση των μισθών ή των επιδομάτων.
Η πολιτική αστάθεια στις χώρες καταγωγής κάνει τους ανθρώπους να χάσουν την εμπιστοσύνη στις κυβερνήσεις τους και τις μελλοντικές προοπτικές για μια καλύτερη ζωή. Πρόκειται για άτομα που μπορεί να έχουν δυσκολίες λόγω των εθνοτικών, πολιτιστικών και θρησκευτικών λόγων. Η πολιτική αναταραχή συνδέεται κυρίως με την αποτυχία της οικονομικής ανάπτυξης. Καθώς οι πιέσεις της φτώχειας, της ταχείας αύξησης του πληθυσμού, των ασθενειών και του αναλφαβητισμού και της περιβαλλοντικής υποβάθμισης αυξάνονται, παράγουν ένα ασταθές κοκτέιλ ανασφάλειας που οδηγεί σε πόλεμο, εμφύλιες διαμάχες, ταραχές και άλλες μορφές πολιτικής βίας. Αυτό οδηγεί στον εκτοπισμό μεγάλου αριθμού ανθρώπων ως μεταναστών ή προσφύγων σε άλλες χώρες
Σύμφωνα με στοιχεία του OECD ,το 2010 η Ελλάδα είχε το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας μεταξύ των πτυχιούχων ηλικίας 25 έως 29 ετών (15,6%) σε σύγκριση με όλες τις άλλες χώρες του ΟΟΣΑ των οποίων ο μέσος όρος ήταν 6,3%. Το πιο ανησυχητικό σημείο είναι ότι, μακροπρόθεσμα, η κατοχή υψηλότερων ακαδημαϊκών προσόντων δεν λειτουργεί ως ασπίδα προστασίας έναντι της ανεργίας. Επιπλέον, το ποσοστό ανεργίας μπορεί να σχετίζεται με το είδος των σπουδών. Στην πραγματικότητα, η θεματική περιοχή επηρεάζει την αγορά εργασίας τόσο ως προς την κατάσταση απασχόλησης όσο και ως προς το χρόνο ανεργίας. Ορισμένες μελέτες αποδίδουν το φαινόμενο της ανεργίας στην Ελλάδα στο ζήτημα της υπερεκπαίδευσης. Επιπλέον, ένα περαιτέρω πρόβλημα έγκειται στον προσανατολισμό της εκπαίδευσης προς το δημόσιο τομέα, ο οποίος παραδοσιακά προτιμάται έναντι του ιδιωτικού, διότι πάντα λειτουργούσε ως δίχτυ ασφαλείας κατά της ανεργίας προσφέροντας υψηλότερους μισθούς, καλύτερες συνθήκες εργασίας και πιο ελκυστικές συντάξεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, ιδιαίτερα το έτος 1980, να αυξηθεί ο αριθμός των ατόμων που απασχολούνται σε επαγγέλματα όπως η διδασκαλία, η απασχόληση σε δημόσιες τράπεζες και η δημόσια διοίκηση. Παρά τη μείωση του ποσοστού των δημοσίων υπαλλήλων, από το έτος 1990 έως σήμερα, η προσφορά πτυχιούχων έχει ξεπεράσει κατά πολύ τη ζήτηση του δημόσιου τομέα, δημιουργώντας υψηλά επίπεδα ανεργίας, υποαπασχόλησης, ετεροαπασχόλησης και μετανάστευσης.
Η βασική αιτία δεν πρέπει να βρίσκεται τόσο στην υπερεκπαίδευση αλλά μάλλον στα διαρθρωτικά και διαχρονικά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας που αδυνατεί να δημιουργήσει ζήτηση για πτυχιούχους. Πράγματι, η ελληνική οικονομία ποτέ δεν μεταπήδησε πραγματικά σε ένα μοντέλο βασισμένο στη γνώση και την τεχνολογία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη χαμηλή ζήτηση για πτυχιούχους και μεταπτυχιακούς, την αδυναμία απορρόφησης εξειδικευμένου προσωπικού στην αγορά εργασίας και, κατά συνέπεια, το υψηλό επίπεδο ανεργίας. Η έλλειψη ανταγωνιστικότητας και καινοτομίας και η ολοένα και πιο διαδεδομένη ανεργία, ειδικά για τους νέους, μπορεί να αυξήσει τη διαρροή εγκεφάλων προς τις παραδοσιακές χώρες μετανάστευσης, δημιουργώντας έτσι μια «αντίστροφη μεταφορά τεχνολογίας» λόγω των λιγότερο οικονομικά ανεπτυγμένων χωρών.
Οι δημόσιες πολιτικές είναι σημαντικό να εστιάζουν στην εύκολη πρόσβαση στην αγορά εργασίας, αλλά και να βελτιώνουν τις εργασιακές συνθήκες δημιουργώντας βιώσιμες θέσεις απασχόλησης .
Προκειμένου να αντιμετωπιστεί και να μειωθεί το φαινόμενο της διαρροής εγκεφάλων, αλλά και να επιστρέψουν τα άτομα που μετανάστευσαν σε άλλες χώρες, η Ελλάδα πρέπει να στραφεί σε ένα παραγωγικό μοντέλο που εστιάζει στη γνώση και την οικονομία. Η αλλαγή αυτή είναι ωστόσο δύσκολη αλλά και χρονοβόρα. Σημαντική λύση στη διαρροή εγκεφάλων αποτελεί η χρηματοδότηση μέσω φορέων, στοχεύοντας στο brain gain. Ωστόσο, οι Έλληνες νέοι δεν έχουν ως προτεραιότητα τους υψηλότερους μισθούς, αλλά την επαγγελματική εξέλιξη, την αξιοκρατία και τη διαφάνεια. Επομένως, οι ελληνικές δημόσιες πολιτικές για την αντιμετώπιση του brain drain πρέπει κυρίως να εστιάσουν στην καταπολέμηση της αναξιοκρατίας και στη δημιουργία θέσεων εργασίας που ανταποκρίνονται στα προσόντα των εγκεφάλων.
Η πρώτη δημόσια πολιτική που έχει λάβει το ελληνικό κράτος για την αντιμετώπιση του φαινομένου της διαρροής εγκεφάλων είναι ο θεσμός του ακαδημαϊκού υπότροφου. Το πρόγραμμα αυτό χρηματοδοτείται από την ΕΕ. Προσλαμβάνονται επιστήμονες με διδακτορικό για να διδάξουν σε πανεπιστήμια της χώρας έχοντας σύμβαση. Ωστόσο, οι συμβάσεις καθυστερούν αρκετά να υπογραφούν, όπως επίσης και οι πληρωμές των επιστημόνων. Η έντονη γραφειοκρατία του προγράμματος και οι σημαντικές χρονικές καθυστερήσεις δυστυχώς δεν καταφέρνουν να ελαττώσουν τη διαρροή εγκεφάλων, αλλά αντιθέτως οδηγούν τους επιστήμονες να φύγουν στο εξωτερικό για πιο άμεση και κερδοφόρα αναζήτηση εργασίας.
Ακόμη μια κρατική πολιτική είναι το πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση». Με το πρόγραμμα αυτό οι ερευνητές χρηματοδοτούνται με 19.500 ευρώ ανά άτομο. Ο προϋπολογισμός του προγράμματος ήταν 3.311.800 ευρώ από τα οποία τα 2.361.900 τα χρηματοδότησε η ΕΕ. Για το πρόγραμμα αυτό, κάθε ερευνητική ομάδα απαρτιζόταν από 3 μέλη και κατέθετε την ερευνητική της πρόταση. Οι απολαβές ανά άτομο ήταν: 19.500 ευρώ για τον διδάκτορα, 7.000 ευρώ για τον ακαδημαϊκό σύμβουλο, 4.000 ευρώ για τον αναπληρωτή. Το πρόγραμμα θεωρείται επωφελές για την αντιμετώπιση της διαρροής εγκεφάλων, κυρίως λόγω του γεγονότος ότι οι ακαδημαϊκοί μπορούσαν να εργάζονται παράλληλα στο εξωτερικό. Σημαντικές δράσεις έχουν ληφθεί και από το Ελληνικό Ίδρυμα Καινοτομίας και Έρευνας. Κατά τα έτη 2017-2018 δόθηκαν κονδύλια 112.500.000 ευρώ σε ερευνητικές προτάσεις και έργα. Ειδικότερα, δόθηκαν 23.500.000 ευρώ σε υποτροφίες για υποψήφιους διδάκτορες, 34.000.000 ευρώ για ερευνητικά έργα μεταδιδακτόρων και 54.000.000 ευρώ για ερευνητικά έργα μελών ΔΕΠ. Η δράση αυτή ήταν ιδιαίτερα σημαντική κυρίως γιατί συμπεριλήφθηκαν για πρώτη φορά μεταδιδάκτορες. Μάλιστα, οι αιτήσεις των μεταδιδακτόρων ήταν 1671, εκ των οποίων οι 192 εγκρίθηκαν, και από αυτές οι 37 προέρχονταν από νέους με υψηλή ειδίκευση που ήθελαν να επιστρέψουν στην χώρα τους. Το 2019 πραγματοποιήθηκε η δεύτερη προκήρυξη του προγράμματος με προϋπολογισμό 16.500.000 ευρώ
Ακόμη ένα πρόγραμμα είναι το «Ερευνώ-Δημιουργώ-Καινοτομώ». Το πρόγραμμα αυτό συγχρηματοδοτήθηκε από την ΕΕ και δόθηκαν 363.000.000 ευρώ σε ερευνητικά έργα. Το πρόγραμμα είχε σκοπό τη δημιουργία 4.000 νέων θέσεων.
Επιπρόσθετα, για τη στήριξη των ανέργων υπάρχει και ο ΟΑΕΔ. Ο ΟΑΕΔ προσφέρει και επιδοτούμενα προγράμματα μαθητείας (voucher) προσπαθώντας να προσελκύσει τις επιχειρήσεις στην πρόσληψη ανέργων. Αν και με τα προγράμματα αυτά αρκετοί άνεργοι κατάφερναν να βρουν δουλειά, αλλά ήταν ανασφάλιστοι. Επίσης, μετά το τέλος της επιδότησης, οι επιχειρήσεις έπρεπε να κρατήσουν για ένα διάστημα τους εργαζομένους, και αυτό το γεγονός τις αποθάρρυνε για οικονομικούς λόγους. Μέχρι στιγμής λοιπόν, τα επιδοτούμενα αυτά προγράμματα δεν έχουν καταφέρει να μειώσουν τη διαρροή εγκεφάλων. Βέβαια, το 2019 θεσπίστηκαν νέα προγράμματα απασχόλησης, τα οποία αφορούν επιστήμονες, άνεργους πτυχιούχους, αλλά – το σημαντικότερο – και άτομα που διαμένουν στο εξωτερικό.
Ακόμη μια σημαντική δράση είναι το ΕΣΠΑ 2014-2020. Με το πρόγραμμα αυτό οι νέοι επιστήμονες μπορούσαν να ιδρύσουν τη δική τους επιχείρηση με πλήρη κάλυψη των εξόδων για τα πρώτα δυο χρόνια της λειτουργίας της. Η δράση αυτή ήταν ιδιαίτερα σημαντική για τη νεανική επιχειρηματικότητα, αφού μάλιστα υπήρχε πλήρη κάλυψη εξόδων .Παράλληλα, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό των Ελλήνων που μεταναστεύουν ασχολούνται με την υγειονομική περίθαλψη, σε μια προσπάθεια δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, δημιουργήθηκαν οι Τοπικές Μονάδες Υγείας. Κάθε μονάδα απαρτίζεται από 12 άτομα (4 γενικούς γιατρούς/παθολόγους, 2 επισκέπτες υγείας, 2 νοσηλευτές, 1 παιδίατρο, 1 κοινωνικό λειτουργό και 2 διοικητικοί υπάλληλοι) (Υπουργείο Υγείας,2021).Η πολιτική αυτή θεωρείται πετυχημένη παρόλο που δεν στοχεύει άμεσα στην αντιμετώπιση της διαρροής εγκεφάλων αλλά στην παροχή ποιοτικότερης περίθαλψης.
Το 2019 η Ελλάδα ξεκίνησε το Rebrain Greece, ένα πρόγραμμα που προσφέρει σε 500 εργαζόμενους μεταξύ 28 και 40 ετών δουλειά και μηνιαίο μισθό προ φόρων 3.000 ευρώ εάν επιστρέψουν στην Ελλάδα και φέρουν μαζί τους την τεχνογνωσία που έχουν αποκτήσει στο εξωτερικό. καινοτομίες και φρέσκες ιδέες. Η ελληνική κυβέρνηση έχει δεσμευτεί να καλύψει το 70% αυτών των μισθών, με τις εταιρείες να συνεισφέρουν το υπόλοιπο 30% .
Είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι η πρώτη ελληνική δημόσια πολιτική που είχε ασκηθεί στοχεύοντας στον επαναπατρισμό Ελλήνων υψηλά μορφωμένων που διέμεναν στο εξωτερικό, ήταν το 1975. Βάσει της πολιτικής αυτής, Έλληνες οι οποίοι διέμεναν στο εξωτερικό και είχαν πτυχίο διακεκριμένων πανεπιστημίων του εξωτερικού, είχαν δικαίωμα για μειωμένη στρατιωτική θητεία ή και στρατιωτική απαλλαγή
Ωστόσο, είναι σημαντικό να συνεχιστεί η ολοκλήρωση σε επίπεδο ΕΕ, να διασφαλιστεί η οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή με αποτελέσματα στην καθημερινή ζωή όλων των ευρωπαίων πολιτών και να τηρηθούν οι θεμελιώδεις αρχές στις οποίες οικοδομήθηκε η ΕΕ. Ένα κοινωνικοοικονομικό κλίμα ευνοϊκό για την τεχνολογική και κοινωνική καινοτομία σε επίπεδο κάθε κράτους μέλους και σε επίπεδο ολόκληρης της ΕΕ αντιπροσωπεύει τη θεμελιώδη προϋπόθεση για να σταματήσει η αναχώρηση νέων επιστημόνων και να επιστρέψουν όσοι μετανάστευσαν. Μπορεί να σχεδιαστεί και να εφαρμοστεί μια ολοκληρωμένη ευρωπαϊκή προσέγγιση για τη διαρροή εγκεφάλων με βάση ρεαλιστικές αξιολογήσεις, συνεργασία και συντονισμό σε τοπικό/περιφερειακό, εθνικό και ενωσιακό επίπεδο. Έχει την πρωταρχική ευθύνη για την παροχή της νομοθεσίας και του ρυθμιστικού πλαισίου για τη δημιουργία των συνθηκών και του κοινωνικοοικονομικού κλίματος που απαιτούνται για τη μείωση του φαινομένου της διαρροής εγκεφάλων, αλλά ταυτόχρονα, οι τοπικές και περιφερειακές αρχές είναι αυτές που βρίσκονται πιο κοντά στους πολίτες και έχουν γνώση της τοπικής οικονομίας και αγοράς εργασίας, μπορούν να αναλύσουν τις συγκεκριμένες ανάγκες και να βρουν απαντήσεις σε αυτές και μπορούν να παίξουν ουσιαστικό ρόλο στη δημιουργία και ανάπτυξη οικοσυστημάτων καινοτομίας που συνδέουν τους θεσμούς της γνώσης, το οικονομικό περιβάλλον και την κοινωνία των πολιτών.
Υπάρχουν πολλά παραδείγματα των δημόσιων πολιτικών και πρακτικών που εφαρμόζουν οι τοπικές και περιφερειακές αρχές – από την υποστήριξη της μετεγκατάστασης ταλαντούχων ατόμων σε αυτές τις περιφέρειες/πόλεις έως πιο εξελιγμένα μέτρα που περιλαμβάνουν την ανάπτυξη διεθνικών δικτύων επιχειρηματιών. Ξεκινώντας από τα παραδείγματα καλών πρακτικών που είναι γνωστά σε επίπεδο ΕΕ, είναι επιθυμητό να οικοδομηθεί μια μορφή δομημένου διαλόγου μεταξύ τοπικών και περιφερειακών αρχών για την ανταλλαγή μοντέλων βέλτιστων πρακτικών. Μια πλατφόρμα συνεργασίας που βασίζεται στην κοινή κατανόηση και τη γενναιοδωρία για την ανταλλαγή ιδεών αποτελεί βάση για θεσμική ανάπτυξη σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, για παροχή βοήθειας και για ανάπτυξη δικτύων συνεργασίας, ακόμη και αν υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που μεσολαβούν στη μεταβίβαση (π.χ. ειδικές αρμοδιότητες τοπικές και περιφερειακές αρχές, εθνική πολιτική εργασίας και κανονιστικό πλαίσιο, διαθέσιμοι πόροι, εκπαιδευτικό σύστημα). Αυτή η συνεργασία μπορεί να δημιουργήσει έργα που ωφελούνται από την πρόσβαση στους πόρους που προσφέρονται από διάφορα προγράμματα της ΕΕ, να ανταλλάσσουν εμπειρίες και να κατανοούν διαφορετικές οπτικές γωνιών παραγόντων από διαφορετικά κράτη μέλη. Και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να υποστηρίξει ενεργά –σε στενή συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Περιφερειών, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο Υπουργών της ΕΕ– τις προσπάθειες των τοπικών και περιφερειακών δημόσιων φορέων για την αντιμετώπιση της διαρροής εγκεφάλων.Το ελληνικό κράτος σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις περιφερειακές αρχές θα πρέπει να αναπτύξει αποτελεσματικότερες στρατηγικές για την καταπολέμηση του φαινομένου brain drain.
H Αλεξία Χαρακίδα έχει σπουδάσει Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνική Διοίκηση ΔΠΘ, ΠΜΣ Δημοσιογραφία και Νέα Μέσα ΕΚΠΑ, ΠΜΣ Δημόσιο Δίκαιο και Δημόσια Πολιτική ΕΚΠΑ
