Η παρατεταμένη περιβαλλοντική κρίση που διέρχεται η χώρα μας τις τελευταίες μέρες λόγω των υψηλών θερμοκρασιών και την πρόκληση πυρκαγιών σε πολλά σημεία ανά την επικράτεια με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την καταστροφή περιουσιών, του περιβάλλοντος γενικότερα και ιδίως τον κίνδυνο απώλειας ανθρώπινων ζωών, επαναφέρει στο προσκήνιο τη συζήτηση για τον ποινικό κολασμό του εγκλήματος του εμπρησμού.
Ποιο είναι το υπάρχον νομικό πλαίσιο για τον εμπρησμό στον Ποινικό Κώδικα;
Σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα που είναι τώρα σε ισχύ και με τις τροποποιήσεις που επέφερε η τελευταία νομοθετική μεταβολή του Ν. 4619/2019 το έγκλημα του εμπρησμού τιμωρείται σύμφωνα με τα άρθρα 264 και 265 Π.Κ.
Πιο συγκεκριμένα, ο εμπρησμός ανήκει στα κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα (εγκλήματα διακινδύνευσης) όπου αρκεί και μόνο η πρόκληση κινδύνου για να πληρείται η αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος. Ανεξαρτήτως του αν επέλθει ή όχι βλάβη σε ζωή ή περιουσία. Στο άρθρο 264 Π.Κ τυποποιείται το έγκλημα του εμπρησμού και στο άρθρο 265 Π.Κ τυποποιείται το ειδικότερο έγκλημα του εμπρησμού σε δάση. Πριν αναλυθεί το υπάρχον νομικό πλαίσιο για τον ποινικό κολασμό του εμπρησμού παρατίθενται αυτούσια τα εν λόγω άρθρα του Ποινικού Κώδικα.
Άρθρο 264 Π.Κ
1. Όποιος προξενεί πυρκαγιά, τιμωρείται: α) με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους αν από την πράξη προέκυψε κοινός κίνδυνος για ξένα πράγματα, β) με κάθειρξη έως δέκα έτη αν από την πράξη προέκυψε κίνδυνος για άνθρωπο, γ) με κάθειρξη αν στην περίπτωση των στοιχείων α΄ ή β΄ η πράξη προκάλεσε σημαντική βλάβη σε εγκαταστάσεις κοινής ωφέλειας ή είχε ως αποτέλεσμα τη βαριά σωματική βλάβη ανθρώπου, δ) με κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών αν στην περίπτωση του στοιχείου β΄ η πράξη είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο άλλου. Αν προκλήθηκε ο θάνατος μεγάλου αριθμού ανθρώπων, το δικαστήριο μπορεί να επιβάλει ισόβια κάθειρξη.
2. Όποιος στις περιπτώσεις της προηγούμενης παραγράφου προκαλεί από αμέλεια την πυρκαγιά από την οποία προέκυψε κίνδυνος για ξένα πράγματα ή για άνθρωπο, τιμωρείται με φυλάκιση έως τρία έτη ή χρηματική ποινή.
Άρθρο 265 Π.Κ
1. Όποιος προξενεί πυρκαγιά σε δάσος ή δασική έκταση κατά την έννοια του νόμου ή σε έκταση που έχει νόμιμα κηρυχθεί δασωτέα ή αναδασωτέα, τιμωρείται: α) με φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών και χρηματική ποινή, β) με κάθειρξη έως δέκα έτη αν από την πράξη προέκυψε κίνδυνος για άνθρωπο, γ) με κάθειρξη αν στην περίπτωση των στοιχείων α΄ ή β΄ η πράξη προκάλεσε σημαντική βλάβη σε εγκαταστάσεις κοινής ωφέλειας ή είχε ως αποτέλεσμα τη βαριά σωματική βλάβη ανθρώπου ή η φωτιά εξαπλώθηκε σε μεγάλη έκταση, δ) με κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών αν στην περίπτωση του στοιχείου β΄ η πράξη είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο άλλου. Αν προκλήθηκε ο θάνατος μεγάλου αριθμού ανθρώπων, το δικαστήριο μπορεί να επιβάλει ισόβια κάθειρξη.
2. Αν ο υπαίτιος σκόπευε να προσπορίσει στον εαυτό του ή σε άλλον παράνομο περιουσιακό όφελος επιβάλλεται κάθειρξη έως δέκα έτη και χρηματική ποινή.
3. Όποιος στις περιπτώσεις της πρώτης παραγράφου προκαλεί από αμέλεια την πυρκαγιά σε δάσος ή δασική έκταση κατά την έννοια του νόμου ή σε έκταση που έχει νόμιμα κηρυχθεί δασωτέα ή αναδασωτέα τιμωρείται με φυλάκιση.
Μετά την παράθεση των ανωτέρω άρθρων η πρόκληση πυρκαγιάς είναι η γενεσιουργός αιτία της πλήρωσης της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος του εμπρησμού και στα δύο άρθρα.
Ποια η ποινική αντιμετώπιση του εμπρησμού;
Στο άρθρο 264 Π.Κ για τον εμπρησμό διακρίνουμε διαφορετική ποινική αντιμετώπιση του εμπρησμού ανάλογα τόσο με την έκταση του κινδύνου όσο και με βάση το υποκειμενικό στοιχείο του δράστη, δηλαδή αν η πυρκαγιά προκλήθηκε με δόλο ή από αμέλεια.
Στην παρ 1. Του άρθρου 264 στην περ. α΄ ο εμπρησμός από πρόθεση είναι πλημμέλημα και τιμωρείται με φυλάκιση, αν προκύψει μικρή έκταση κινδύνου για ξένα πράγματα. Αντιθέτως, στις περιπτώσεις β, γ, και δ. της ίδιας παραγράφου ο εμπρησμός είναι κακουργηματικού χαρακτήρα και τιμωρείται με βαρύτερη ποινή (κάθειρξη μέχρι δέκα ετών) , αν από την πράξη προκύψει κίνδυνος απώλειας ανθρώπινης ζωής, αν προκληθεί μεγάλη σε έκταση καταστροφή σε εγκατάσταση κοινής ωφέλειας ή είχε ως αποτέλεσμα την βαριά σωματική βλάβη ανθρώπου και κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών αν η πρόκληση πυρκαγιάς εκ του αποτελέσματος είχε αιτιώδη σύνδεσμο με θάνατο ανθρώπου. Αν οι απώλειες ανθρώπινων ζωών είναι πολλές τότε το δικαστήριο αξιολογώντας τις περιστάσεις μπορεί να επιβάλλει στον υπαίτιο του εμπρησμού ισόβια κάθειρξη.
Στη δεύτερη παράγραφο του εν λόγω άρθρου όταν ο εμπρησμός είναι εξ αμελείας είναι πλημμέλημα και τιμωρείται με μικρότερη ποινή φυλάκισης έως τρία έτη ή χρηματική ποινή.
Ποια η ποινική αντιμετώπιση του εμπρησμού δασών;
Στο ειδικότερο άρθρο 265 Π.Κ που τυποποιείται το έγκλημα του εμπρησμού σε δάση, η ποινική αντιμετώπιση είναι παρόμοια στο μεγαλύτερο μέρος της με το άρθρο 264 για τον εμπρησμό με δύο διαφοροποιήσεις στις παραγράφους 2 και 3.
Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 2 αν ο υπαίτιος του εμπρησμού σκοπίμως προξένησε πυρκαγιά σε συγκεκριμένη περιοχή και αποδειχθεί ότι είχε κίνητρο να την προξενήσει με σκοπό να διασφαλίσει για τον εαυτό του ή για τρίτο άτομο παράνομο περιουσιακό όφελος, τότε αυτό συνιστά επιβαρυντική περίσταση και το έγκλημα του εμπρησμού σε δάση τιμωρείται με κάθειρξη μέχρι δέκα ετών και σωρευτικά με χρηματική ποινή.
Ποια η ποινική αντιμετώπιση του εμπρησμού δασών από αμέλεια;
Ακόμη στην παρ. 3 στον εμπρησμό από αμέλεια σε δασική έκταση, λόγω του ότι τα δάση έχουν ιδιαίτερη αξία για το περιβάλλον, ο υπαίτιος της πράξης που προκάλεσε από αμέλεια, τιμωρείται με φυλάκιση ως πέντε έτη σε αντίθεση με τον εμπρησμό σε άλλες εκτάσεις που τιμωρείται με φυλάκιση έως τρία έτη.
Το παραπάνω νομοθετικό πλαίσιο, μολονότι προβλέπει ποινές κάθειρξης στους υπαιτίους πρόκλησης πυρκαγιών με δόλο, ωστόσο η ποινή φυλάκισης που προβλέπεται στους υπαιτίους εξ αμελείας πρόκλησης δασικών πυρκαγιών αφήνει περιθώρια ατιμωρησίας στους τελευταίους για ένα τόσο σοβαρό και επικίνδυνο αδίκημα, που προξενεί κίνδυνο για τον φυσικό πλούτο της χώρας, την ιδιοκτησία ατόμων και ιδίως την ανθρώπινη ζωή και σωματική ακεραιότητα.
Και αυτό διότι στον Ποινικό μας κώδικα όπου προβλέπεται ποινή φυλάκισης μέχρι τρία έτη και σε κάποιες περιπτώσεις μέχρι και πέντε έτη, σε συνδυασμό και με άλλους παράγοντες, η εν λόγω ποινή δεν εκτίεται και ο δράστης του εμπρησμού λαμβάνει αναστολή ποινής. Ειδικότερα όταν κάποιος από εγκληματική αμέλεια προξενεί πυρκαγιά σε δασική έκταση, αν το ποινικό του μητρώο είναι καθαρό και είναι η πρώτη φορά που πραγματώνει αξιόποινη πράξη, τότε το δικαστήριο με το υπάρχον νομικό πλαίσιο υποχρεούται να του χορηγήσει αναστολή ποινής και επί του πρακτέου να μην την εκτίσει ποτέ, άρα λείπει το κίνητρο κάποιος να είναι πιο προσεκτικός ως προς την πρόκληση πυρκαγιάς σε δασική έκταση.
Ακόμη και αν χορηγηθεί το μέγιστο της ποινής πλημμελήματος, που είναι φυλάκιση πέντε έτη και ο υπαίτιος διαπράξει πρώτη φορά ποινικά κολάσιμη πράξη τότε από τη σιωπή του νόμου και σε συνδυασμό με τις διατάξεις του Γενικού Ποινικού δικαίου, μπορεί την ποινή να την εξαγοράσει και πάλι εκ του αποτελέσματος να μην την εκτίσει.
Ποιοι παράγοντες επιβάλλουν την πιο αυστηρή ποινική μεταχείριση του εμπρησμού δασών;
Τα ανωτέρω, σε συνδυασμό και με το ότι σε αρκετές περιπτώσεις είναι δυσαπόδεικτο το αν η πυρκαγιά προκλήθηκε με δόλο ή από αμέλεια, καθόσον μάρτυρες δεν υπάρχουν πάντα να αποδείξουν το πώς ξεκίνησε η πυρκαγιά και η καταστροφή που επέρχεται μέσω αυτής πολλές φορές φορές καταστρέφει και τα αποδεικτικά στοιχεία, δηλαδή πώς και από πού ξεκίνησε και πώς εξαπλώθηκε μέσα στο δάσος είναι στοιχεία που επιβάλλουν την αυστηροποίηση των ποινών του εμπρησμού σε δάση ακόμη και αν προκλήθηκε εξ αμελείας.
Ακόμη, αντικειμενικοί παράγοντες όπως η κλιματική αλλαγή, η μείωση του υδροφόρου ορίζοντα, η μείωση των δασικών εκτάσεων από τις αλλεπάλληλες πυρκαγιές των τελευταίων ετών και η σημασία που έχουν τα δάση για το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής των πολιτών είναι παράγοντες που επιβάλλουν την αυστηροποίηση των ποινών για τον εμπρησμό στα δάση. Και από τη στιγμή που η ατομική ευθύνη και ευαισθησία εκ του αποτελέσματος δεν αρκεί για να αποτρέψει την πρόκληση πυρκαγιών, μια πιο αυστηρή νομοθεσία πιθανό να λειτουργούσε αποτρεπτικά στο μέλλον ως προς το να προκληθούν πυρκαγιές εκ νέου από εγκληματική αμέλεια.
Ήδη με πολύ πρόσφατες δηλώσεις του Υπουργού Δικαιοσύνης ο εμπρησμός δασών θα μετατραπεί σε κακούργημα ακόμη και αν προκλήθηκε εξ αμελείας και οι δράστες του εν λόγω αδικήματος θα τιμωρούνται με αυστηρή ποινή κάθειρξης τουλάχιστον πέντε ετών, χωρίς δυνατότητα αναστολής της ποινής ή μετατροπής της σε χρηματική μιας και κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται για τις ποινές κάθειρξης πέντε ετών και άνω από τον Ποινικό μας Κώδικα.
Η επιλογή αυτή του νομοθέτη είναι προς τη σωστή κατεύθυνση καθόσον η απειλή βαρύτερων κακουργηματικών ποινών στους δράστες του εγκλήματος του εμπρησμού σε δάση πιθανό να λειτουργήσει αποτρεπτικά τόσο στο να προκαλέσει πυρκαγιά κάποιος από πρόθεση όσο και από εγκληματική αμέλεια.
Τι ίσχυε στον ποινικό κώδικα για τον εμπρησμό πριν το 2019 και τι ισχύει σήμερα;
Αξίζει τέλος να αναφέρουμε ότι ο βαρύτερος ποινικός κολασμός του εμπρησμού σε δάση δεν είναι ξένος στον Ποινικό μας Κώδικα. Μέχρι και το 2019 και τις τελευταίες τροποποιήσεις στο προγενέστερο άρθρο 265 Π.Κ που ίσχυε πολλά έτη ο νομοθέτης προέβλεπε ποινή κάθειρξης μέχρι δέκα έτη σε όποιον με πρόθεση προξενούσε πυρκαγιά σε δάσος ή δασική έκταση και με μεγάλη χρηματική ποινή σωρευτικά. Επίσης ο νομοθέτης στην πρώτη παράγραφο του προγενέστερου άρθρου ανέφερε ρητά ότι «Δεν επιτρέπεται μετατροπή ή αναστολή της ποινής που επιβλήθηκε και η έφεση δεν αναστέλλει την εκτέλεσή της». Ακόμη, το προγενέστερο άρθρο 266 Π.Κ , που με το νόμο 4619/2019 καταργήθηκε, κατηγοριοποιούσε αυτοτελές έγκλημα τον εμπρησμό από αμέλεια και ιδίως στην τότε παράγρ. 2 του καταργημένου άρθρου ειδικά για τον εμπρησμό σε δάση εξ αμελείας προβλεπόταν φυλάκιση τουλάχιστον δύο ετών και χρηματική ποινή χωρίς να προβλέπεται δυνατότητα μετατροπής της ποινής φυλάκισης σε χρηματική, άρα θα έπρεπε να εκτιθεί σε κάθε περίπτωση.
Ωστόσο οι νομοθετικές μεταβολές του 2019 είχαν και θετικά σημεία, ιδίως ως προς την αντικατάσταση των όρων «ιδιοτέλεια» και «κακοβουλία» ως κινήτρων για την πρόκληση πυρκαγιών, καθόσον αυτοί οι όροι ήταν δύσκολο να αποδειχθούν στο δικαστήριο ενώ ο νέος όρος « με σκοπό παράνομο περιουσιακό όφελος» είναι πιο εύκολα μετρήσιμος και αποδείξιμος. Ακόμη η δυνατότητα επιβολής ποινής ισόβιας κάθειρξης, αν από τον εκ προθέσεως εμπρησμό σε δάση προκλήθηκε απώλεια πολλών ανθρώπων είναι προς τη σωστή κατεύθυνση η εν λόγω νομοθετική μεταβολή, που προφανώς συντελέστηκε στον απόηχο της πολύνεκρης πυρκαγιάς στο Μάτι Αττικής τον Ιούλιο του 2018.
Τι αναμένεται το επόμενο διάστημα σε νομοθετικό επίπεδο για τον εμπρησμό δασών;
Με τα υπάρχοντα δεδομένα αναμένεται το αμέσως επόμενο διάστημα η αυστηροποίηση των ποινών του εμπρησμού στα δάση και από τις πρώτες ενδείξεις αναμένονται ακόμη πιο αυστηρές ποινές ,ακόμη και από αυτές που προβλέπονταν πριν το 2019 στην παλαιότερη διατύπωση των σχετικών άρθρων για τους δράστες εμπρησμού από αμέλεια . Ας ελπίσουμε ο νομοθέτης να θεσπίσει ένα σύγχρονο νομικό πλαίσιο για τον ποινικό κολασμό του εγκλήματος του εμπρησμού, που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του σήμερα και της διαφαινόμενης κλιματικής αλλαγής, λαμβάνοντας υπ΄όψιν πάντα και την αρχή της αναλογικότητας ως προς τη θέσπιση των νέων ποινών για το έγκλημα του εμπρησμού και ιδίως του εμπρησμού σε δάση.
Είναι πλέον επιβεβλημένο να θεσπιστεί πρώτη φορά κακουργηματικού χαρακτήρα ποινή ακόμη και για τον εμπρησμό από αμέλεια, ιδίως όταν η έκταση της πυρκαγιάς είναι μεγάλη και προκαλεί κινδύνους απώλειας ανθρωπίνων ζωών και καταστροφή περιουσίας διότι μολονότι ο δράστης μπορεί να μην επεδίωκε το συγκεκριμένο αποτέλεσμα αλλά είναι η φύση του συγκεκριμένου εγκλήματος τέτοια που σε συνδυασμό και με άλλους παράγοντες όπως ο αέρας, η κλιματική αλλαγή, η αυθαίρετη δόμηση και πλήθος άλλων παραγόντων δημιουργούνται ανεξέλεγκτες εστίες κινδύνου με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις ανθρώπινες ζωές και περιουσίες και για το περιβάλλον γενικότερα.
Συνεπώς ένα αυστηρότερο νομοθετικό πλαίσιο είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, προκειμένου να αποτραπούν στο μέλλον αμελείς και έκνομες συμπεριφορές και κατά περίπτωση ο εκάστοτε δικαστής θα κρίνει σε ποια έκταση θα χρησιμοποιήσει τα νέα νομικά εργαλεία, με γνώμονα την αρχή της αναλογικότητας πράξης και ποινής, στο βαθμό που η αμελής συμπεριφορά έχει αιτιώδη συνάφεια με την έκταση της πυρκαγιάς που προκαλείται.
Ο Ηρακλής Μουράβας είναι Δικηγόρος Βόλου, Μ.Δ.Ε Εμπορικού και Αστικού Δικαίου
