Ένα συγκινητικό μήνυμα έλαβα πριν από μερικές ημέρες «Αποτελέσατε έμπνευση για την πρώτη μου έρευνα» και με χαρά διάβασα στο εν λόγω μήνυμα ότι η απόφοιτος του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών με ειδικότητα «Γλωσσολόγος», κ. Γκρίζη Σπυριδούλα, η οποία είχε επικοινωνήσει μαζί μου την περασμένη χρονιά, ολοκλήρωσε επιτυχώς την πτυχιακή εργασία της με θέμα τη γλώσσα των φυλακών και Επιβλέποντα τον Καθηγητή Γλωσσολογίας, με εξειδίκευση στη Λεξικολογία, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών, κ. Γιώργο Ι. Ξυδόπουλο. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε τα κύρια ερευνητικά πορίσματα, όπως αντλούνται από την εργασία της κ. Γκρίζη, την οποία και μου απέστειλε προς δημοσίευση. Ευχαριστώ θερμά τόσο την κ. Γκρίζη όσο και τον κ. Ξυδόπουλο για την τιμή και τους εύχομαι καλή συνέχεια στο επιστημονικό τους έργο. Θα ήθελα να τονίσω στο σημείο αυτό ότι είναι σημαντικό να εκπονούνται έρευνες στον χώρο των φυλακών, οι οποίες συμβάλλουν στη μελέτη του εγκληματικού φαινομένου και φωτίζουν καίριες πτυχές του. Ο επιστημονικός κλάδος της εγκληματολογίας συναντάται με έναν δημιουργικό και ουσιαστικό τρόπο με τη γλωσσολογία και έρευνες που θεμελιώνονται στις δύο αυτές επιστήμονες μπορούν να αναδείξουν σύνθετες πτυχές και διαστάσεις του εγκληματικού φαινομένου, καθώς και άλλων καίριων ποινικών θεμάτων. Η «γλώσσα των φυλακών», η «γλώσσα του εγκλήματος», η «γλώσσα του νόμου», αποτελούν ορισμένα από τα ζητήματα που αξίζει να διερευνώνται σε βάθος.
Προτού περάσουμε στην παρουσίαση των πορισμάτων της έρευνας της κ. Γκρίζη, κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούμε στα βασικά πορίσματα της διδακτορικής μου διατριβής για τη γλώσσα της φυλακής: «Φυλακή και Γλώσσα: η γλωσσική επικοινωνία των κρατουμένων ως κρίσιμο και αναπόσπαστο στοιχείο της δομής των φυλακών», που αποτέλεσε βάση για τη μελέτη της κ. Γκρίζη, προκειμένου να εξετάσουμε στη συνέχεια την εξελικτική πορεία της γλωσσικής επικοινωνίας στο περιοριστικό περιβάλλον των φυλακών.
Να σημειωθεί ότι η διατριβή μου εκπονήθηκε στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, τα έτη 2005-2008, με Ακαδημαϊκό Υπεύθυνο τον Καθηγητή Εγκληματολογίας, κ. Γιάννη Πανούση Καθηγητής Γιάννης Πανούσης (giannispanousis.gr), ο οποίος -ως πάντα πρωτοπόρος στην επιστημονική έρευνα- καινοτόμησε και με το συγκεκριμένο θέμα που μου πρότεινε να δουλέψουμε ερευνητικά και μέχρι σήμερα η γλώσσα της φυλακής παραμένει ένα θέμα που αποτελεί αντικείμενο αναφοράς στην επιστημονική κοινότητα. Η διατριβή εκδόθηκε το έτος 2014 από τις εκδόσεις νομικών βιβλίων Αντ. Ν. Σάκκουλα, στη σειρά βιβλίων του Εργαστηρίου Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών, Νομικής Σχολής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, υπό τον τίτλο «Φυλακή και Γλώσσα» και ευχαριστώ θερμά, για μία φορά ακόμα, τον Καθηγητή Νέστορα Κουράκη, ο οποίος επί 14 χρόνια διετέλεσε Διευθυντής του Εργαστηρίου Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών (ΕΚΠΑ) Δρ. Νέστωρ Κουράκης – Who is Who Greece – Βιογραφίες Διαπρεπών Ελλήνων για τη σημαντική συμβολή του στην έκδοση του προαναφερθέντος βιβλίου.
Σε ερευνητικό επίπεδο πρόκειται για μία από τις ελάχιστες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα με το συγκεκριμένο θέμα και βασίζεται σε ένα εκτενές και πρωτότυπο υλικό που αντλήθηκε μέσα από τις φυλακές. Αφετηρία της μελέτης αποτελεί η διαπίστωση ότι η γλώσσα είναι ένα πολύμορφο και πολυλειτουργικό φαινόμενο. Μελετώντας σε βάθος και αναλύοντας τον ιδιαίτερο αυτό κώδικα επικοινωνίας αναδείξαμε τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει στο κλειστό και περιοριστικό πλαίσιο των καταστημάτων κράτησης, λειτουργώντας πρωτίστως σε συμβολικό επίπεδο και όχι σε καθαρά γλωσσικό. Η συμβολική λειτουργία μάλιστα αυτού του κώδικα τον καθιστά ρυθμιστικό παράγοντα της καθημερινής ζωής των φυλακισμένων, άρα δομικό στοιχείο της ίδιας της φυλακής. Η γλώσσα της φυλακής, συνεπώς, λόγω της συμβολικής λειτουργίας της, δεν αποτελεί, όπως αποδείξαμε, μόνο μέσο έκφρασης αλλά το κύριο μέσο ένταξης του κάθε εγκλείστου τόσο στις «υπο-ομάδες» των κρατουμένων όσο και στη μεγάλη «υπο-ομάδα» της φυλακής. Επομένως, συνιστά ένα από τα πιο κρίσιμα μέσα επιβίωσης των κρατουμένων στο κλειστό, περιοριστικό και άτεγκτο περιβάλλον της φυλακής.
Να τονιστεί ασφαλώς ότι η γλώσσα της φυλακής δεν είναι μια αυτόνομη γλώσσα, διότι βασίζεται στη σύνταξη της ελληνικής. Η γλώσσα της φυλακής είναι ένα ιδίωμα και ανήκει στις λεγόμενες συνθηματικές γλώσσες, έχει δηλαδή κρυπτικά χαρακτηριστικά. Κατά την ανάλυση της γλωσσικής επικοινωνίας των τροφίμων διερευνήθηκαν οι καινούργιες συνθήκες που επικρατούν στα καταστήματα κράτησης και διαφοροποιούνται σε μεγάλο βαθμό από τις αντίστοιχες παρελθουσών εποχών και εξετάστηκε ο τρόπος με τον οποίο αυτές επιδρούν στη διαμόρφωση της γλώσσας της φυλακήςπου χρησιμοποιείται στο πλαίσιο της σύγχρονης εποχής από τους κρατούμενους.
Αντικείμενο Έρευνας
Αντικείμενο της έρευνας αποτέλεσε η γλωσσική επικοινωνία που συντελείται στο πλαίσιο του κλειστού και περιοριστικού περιβάλλοντος της φυλακής. Η βασική υπόθεση έρευνας συνίσταται στο ότι οι νέες συνθήκες που επικρατούν σήμερα στις ελληνικές φυλακές επιδρούν καταλυτικά στη διαμόρφωση της γλώσσας των κρατουμένων. Μιλώντας για «νέες συνθήκες» εννοούμε τα φαινόμενα της συνύπαρξης κρατουμένων διαφορετικών εθνικοτήτων και συνεπώς φορέων διαφορετικών πολιτισμών (άρα και διαφορετικών γλωσσών, θρησκειών, ιδεολογιών, βιωμάτων κ.λπ.), της μεγαλύτερης δυνατότητας σε σχέση με το παρελθόν επικοινωνίας των κρατουμένων με τον έξω κόσμο/την ελεύθερη κοινωνία, της συνύπαρξης κρατουμένων με σωφρονιστικούς υπαλλήλους ανώτερου μορφωτικού επιπέδου συγκριτικά με το παρελθόν και τέλος της διαφοροποίησης στη σύνθεση του ποινικού πληθυσμού, με τη συνεχή αύξηση του αριθμού των αλλοδαπών, των μελών του «σκληρού υποκόσμου» και των εξαρτημένων από ουσίες κρατουμένων.
Ερευνητικοί Στόχοι
Οι στόχοι που τέθηκαν με την παρούσα μελέτη συνοψίζονται στους εξής:
· Συστηματική εξέταση και παρουσίαση της «μικροκοινωνίας» της φυλακής του 21ου αιώνα, ένα από τα κρίσιμα ζητούμενα της οποίας είναι και η γλώσσα των τροφίμων.
· Διερεύνηση, επεξεργασία, ανάλυση και ολοκληρωμένη παρουσίαση της γλωσσικής επικοινωνίας των εγκλείστων με τον τρόπο που χρησιμοποιείται σήμερα στο πλαίσιο της φυλακής.
· Συγκριτική μελέτη της γλωσσικής επικοινωνίας κοινωνικά περιθωριοποιημένων ομάδων εντός και εκτός του θεσμού της φυλακής.
Ορισμένα από τα θεμελιώδη ερωτήματα που προσπαθήσαμε να διερευνήσουμε είναι τα ακόλουθα:
· Χρησιμοποιούν οι κρατούμενοι της σύγχρονης εποχής το δικό τους γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας;
· Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ιδιαίτερης μορφής γλωσσικής επικοινωνίας που αναπτύσσεται στον χώρο της φυλακής μεταξύ των κρατουμένων;
· Πώς διαμορφώθηκε αυτός ο γλωσσικός κώδικας;
· Πού και πότε δημιουργήθηκε;
· Γιατί αποκτήθηκε;
· Σε τι αποβλέπει;
· Χρησιμοποιείται και έξω από το πλαίσιο της φυλακής;
· Στον χώρο της φυλακής χρησιμοποιείται συνεχώς ή σε συγκεκριμένες μόνο περιστάσεις;
· Διαφοροποιείται ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, τον χρόνο παραμονής στη φυλακή, τις προηγούμενες εμπειρίες φυλάκισης, το είδος του διαπραχθέντος αδικήματος, τη φύση της ποινής ή/και άλλες μεταβλητές;
· Ποιες είναι οι επιδράσεις που ασκεί η ομάδα των σωφρονιστικών υπαλλήλων στην ομάδα των κρατουμένων και κατ’ επέκταση στη γλωσσική επικοινωνία τους και ποιες είναι οι επιδράσεις που ασκεί η γλώσσα των κρατουμένων στον λόγο του σωφρονιστικού προσωπικού;
· Ποια είναι τα στοιχεία διαφοροποίησης ανάμεσα στη γλώσσα της φυλακής της σύγχρονης εποχής και της αντίστοιχης παρελθουσών εποχών;
· Επηρεάζει η γλώσσα των κρατουμένων άλλους εμπλεκόμενους φορείς (αστυνομικούς, ποινικολόγους, δημοσιογράφους);
Με βάση τα παραπάνω ζητούμενα συντάξαμε ερωτηματολόγια τα οποία απευθύναμε σε κρατούμενους, σωφρονιστικούς υπαλλήλους, αστυνομικούς, ποινικολόγους και δημοσιογράφους του δικαστικού ρεπορτάζ. Πιο συγκεκριμένα, το δείγμα μας αποτέλεσαν:
· 130 κρατούμενοι των δυο φυλακών της Αττικής, του Κορυδαλλού και του Αυλώνα, εκ των οποίων 30 ήταν γυναίκες των Φυλακών Κορυδαλλού, 70 άντρες των Φυλακών Κορυδαλλού και 30 νεαροί και ανήλικοι κρατούμενοι του Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα.
· 30 σωφρονιστικοί υπάλληλοι (φυλακτικό προσωπικό, ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί και εγκληματολόγοι) των Φυλακών Κορυδαλλού και του Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα
· 30 ποινικολόγοι, ανάμεσα στους οποίους και ο τότε Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου, στον οποίο απευθύναμε το ερωτηματολόγιο ονομαστικά
· 30 αστυνομικοί
· 15 δημοσιογράφοι δικαστικού ρεπορτάζ
Βασικά πορίσματα έρευνας
Ο γλωσσικός κώδικας επικοινωνίας που χρησιμοποιείται σήμερα στις ελληνικές φυλακές παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις από τον αντίστοιχο του παρελθόντος, λόγω των ριζικών αλλαγών που έχουν λάβει χώρα στις φυλακές τις τελευταίες δεκαετίες. Όπως υπογραμμίστηκε από την αρχή της παρουσίασης μας, η συμβολική λειτουργία του τον καθιστά ρυθμιστικό παράγοντα της καθημερινής ζωής των φυλακισμένων, άρα δομικό στοιχείο της ίδιας της φυλακής. Επομένως, συνιστά ένα από τα πιο κρίσιμα μέσα επιβίωσης των κρατουμένων στο κλειστό, περιοριστικό και άτεγκτο περιβάλλον της φυλακής.
Πιο συγκεκριμένα, η γλώσσα της φυλακής διακρίνεται σε δύο «παρακλάδια»:
-Την αργκό που χρησιμοποιείται σε καθημερινή βάση και σε μεγάλο βαθμό ελεύθερα μεταξύ των τροφίμων ακόμα και ενώπιον των σωφρονιστικών υπαλλήλων.
-Τη σκληρή κρυπτική γλώσσα που χρησιμοποιείται στα στενά όρια της ομάδας, γιατί εξυπηρετεί καθαρά και μόνο συνθηματικούς σκοπούς.
Η αμιγώς κρυπτική γλώσσα αλλάζει μορφή, σε σχέση με το παρελθόν. Περισσότερο βασίζεται σε φαινομενικά αθώες/παραπλανητικές εκφράσεις, σε λέξεις και φράσεις δανεισμένες από ξένες γλώσσες (προτιμώνται οι «άγνωστες» στο ευρύ κοινό γλώσσες, π.χ. αραβικά) και σήματα μορς. Το αστυνομικό ρεπορτάζ, κατά καιρούς, αναδεικνύει τον τρόπο που διαμορφώνεται η γλώσσα του εγκλήματος, η οποία βασίζεται σε φαινομενικά αθώες/παραπλανητικές λέξεις και φράσεις.
Η γλώσσα της φυλακής απαρτίζεται από ένα σύνολο λέξεων και φράσεων, εκ των οποίων άλλες δημιουργούν οι έγκλειστοι μέσα στη φυλακή και άλλες δανείζονται από διαφορετικούς γλωσσικούς κώδικες εκτός φυλακής, κυρίως από:
· Γλώσσα των νέων.
· Γλώσσα του στρατού.
· Ξένες γλώσσες.
Σχετικά με τους παράγοντες διαμόρφωσης και διάδοσης της γλώσσας της φυλακής, οι βασικότεροι συνοψίζονται στα εξής σημεία:
· Ηλικία: οι πιο νέοι σε ηλικία κρατούμενοι χρησιμοποιούν σε μεγαλύτερη έκταση το αργκοτικό λεξιλόγιο, όπως ακριβώς συμβαίνει και εκτός φυλακής.
· Διαπραχθέν αδίκημα: το λεξιλόγιο των εξαρτημένων από ουσίες ατόμων θεωρείται από τα πιο «πλούσια» αργκοτικά λεξιλόγια και μέσα στη φυλακή.
· Χρόνος παραμονής στη φυλακή: όσο πιο μεγάλο είναι το χρονικό διάστημα παραμονής στη φυλακή, τόσο περισσότερο ο έγκλειστος αφομοιώνει το αργκοτικό λεξιλόγιο, με αποτέλεσμα να το χρησιμοποιεί περισσότερο.
Για περισσότερα στοιχεία, ενδεικτικά βλ. Εισαγωγή_Φυλακή-και-Γλώσσα.pdf (e-keme.gr) και Φυλακή και Γλώσσα (επαναληπτική έρευνα) Archives – KE.M.E. (e-keme.gr) Να σημειωθεί ότι από το 2018 εκπονούμε στο Κέντρο Μελέτης του Εγκλήματος ένα μεγάλο ερευνητικό project, με θέμα μας «Φυλακή και Γλώσσα: Επαναληπτική Έρευνα», με εστίαση στη γλώσσα των αποφυλακισμένων.
Ευελπιστούμε ότι η δική μας μελέτη δίνει τη δυνατότητα και σε άλλους ερευνητές να προσεγγίσουν τον χώρο της φυλακής στις φυσικές και πρωτίστως συμβολικές διαστάσεις του, εξάγοντας συμπεράσματα που θα δώσουν το έναυσμα για περαιτέρω προβληματισμό σχετικά με φλέγοντα ζητήματα που αφορούν τον χώρο των καταστημάτων κράτησης, τις σχέσεις που αναπτύσσονται σε αυτό το ιδρυματικό περιβάλλον, τον κώδικα αξιών και τους άγραφους νόμους που εφαρμόζονται και άλλα σημαντικά στοιχεία που συνθέτουν τη μικροκοινωνία της φυλακής. Πολύ ευχαρίστως, επομένως, θα εξετάσουμε τη γλώσσα της φυλακής μέσα από την ενδιαφέρουσα μελέτη της κ. Γκρίζη.
«Η Γλώσσα των Φυλακών»: Έρευνα
Αντικείμενο της πτυχιακής εργασίας της κ. Γκρίζη, με τίτλο «Η Γλώσσα των Φυλακών» αποτελεί η γλωσσική επικοινωνία των ατόμων, που ζουν στο κλειστό κοινωνικό σύνολο της φυλακής. Συγκεκριμένα, βασικός στόχος της έρευνας είναι η παρουσίαση των αλλαγών, που παρουσιάζει ο γλωσσικός κώδικας των εγκλείστων, λόγω της αλληλεπίδρασης τους με νέους φυλακισμένους –ηλικιακά και χρονικά- αλλά και λόγω της συνεχούς συνδιαλλαγής τους με άτομα άλλων εθνικοτήτων.
Αναλυτικότερα, όπως επισημαίνει στην εργασία της η κ. Γκρίζη, «είναι γνωστό ο γλωσσικός κώδικας διαφοροποιείται και μεταβάλλεται κάτω από ορισμένες συνθήκες. Σε μία κλειστή κοινωνία, όπως είναι η φυλακή, τα άτομα για πολλούς λόγους χρησιμοποιούν ορισμένες λέξεις με διαφορετικό τρόπο και διαφορετικούς λόγους από ότι τις χρησιμοποιούν οι πολίτες της ελεύθερης κοινωνίας.
Επίσης, στόχος της έρευνας ήταν να γίνει εμφανές το «εάν» και το «πόσο» επηρεάζουν οι νεοεισαχθέντες τον γλωσσικό κώδικα των ήδη φυλακισμένων ή και το αντίστροφο. Ο στόχος αυτός τέθηκε, διότι τα άτομα που εισέρχονται στη φυλακή σε σχέση με άτομα, που είναι φυλακισμένα πάνω από μία οκταετία, φέρουν άλλα ερεθίσματα και άλλες γλωσσικές συνήθειες, καθώς ο γλωσσικός κώδικας της ελεύθερης κοινωνίας εμφανίζει πολλές αλλαγές, λόγω των πολλών ερεθισμάτων, που δέχεται (π.χ. από άλλες γλώσσες).
Οι στόχοι της έρευνας μπορούν να συνοψιστούν επιγραμματικά στα ακόλουθα:
- Διερεύνηση των γλωσσικών ιδιωμάτων
- Ιστορική εξέλιξη του θεσμού της φυλακής
- Συγκριτική μελέτης του γλωσσικού κώδικα της φυλακής με αυτόν της ελεύθερης κοινωνίας»
Μεθοδολογία Έρευνας
Η κ. Γκρίζη αναφέρει: «Στο θεωρητικό μέρος της παρούσας εργασίας αναλύθηκαν επαρκώς ορισμένες θεωρίες, που αποτέλεσαν την βάση για την ύπαρξη πρακτικού μέρους. Συγκεκριμένα, αναλύθηκε η έννοια του περιθωριακού λεξιλογίου αλλά και οι λόγοι ύπαρξής του. Έπειτα, ερευνήθηκε η έννοια της φυλακής, η εξελικτική της πορεία αλλά και οι μορφές, που κατά καιρούς έχει παρουσιάσει. Τέλος, αφού αναλύθηκε η θεωρία των «κοινωνικών δικτύων» ερευνήθηκαν οι σχέσεις, που εμφανίζονται στο κλειστό δίκτυο των φυλακών.
Το πρακτικό μέρος της εργασίας διεξήχθη μέσα από τη χρήση ερωτηματολογίου. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε τον χειμώνα του 2021-2022 και δεδομένης της ύπαρξης της νόσου του covid-19 δεν ήταν εφικτή η συλλογή υλικού μέσω συνεντεύξεων, διότι δεν επιτρεπόταν η συνδιαλλαγή με τους εγκλείστους. Παρόλα αυτά, πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις στο σωφρονιστικό ίδρυμα του Κορυδαλλού, οι οποίες αποτέλεσαν μία πρώτη και κατατοπιστική επαφή με την κλειστή αυτή κοινωνία.
Αναλυτικότερα, χρησιμοποιήθηκαν τρία ερωτηματολόγια. Το πρώτο αναφερόταν σε εγκλείστους του Κορυδαλλού. Το δείγμα αποτέλεσαν 22 έγκλειστοι, που προθυμοποιήθηκαν να απαντήσουν στις ερωτήσεις της έρευνας. Το δεύτερο ερωτηματολόγιο αναφερόταν σε σωφρονιστικούς υπαλλήλους. Συγκεκριμένα, στις ερωτήσεις ανταποκρίθηκαν 20 σωφρονιστική υπάλληλοι, εκ των οποίων οι 18 είναι φύλακες, ο 1 εγκληματολόγος και 1 κοινωνικός λειτουργός. Τέλος, το τρίτο ερωτηματολόγιο απευθυνόταν σε αποφυλακισμένους του τελευταίου έτους (2020-2021). Το δείγμα απαρτίστηκε από 20 άτομα.
Οι ερωτήσεις που χρησιμοποιήθηκαν είναι κλειστού τύπου, οι οποίες απαντώνται περιεκτικά με απαντήσεις «ναι» ή «όχι» ως επί το πλείστον. Η επιλογή τέτοιου είδους ερωτήσεων έγινε για πρακτικούς κυρίως λόγους, καθώς ήθελα να είναι κατανοητές σε όλους και να μπορούν να απαντηθούν από όλους τους ερωτώμενους ανεξαιρέτως καταγωγής ή μόρφωσης. Επιπλέον, τα ερωτηματολόγια αποτελούνται από σύντομης ανάπτυξης ερωτήσεις ενώ το λεξιλόγιο που τις απαρτίζει είναι απλό. Ο σκοπός αυτού του σχηματισμού των ερωτήσεων ήταν να μην είναι κουραστικές ή διφορούμενες, ώστε οι συμμετέχοντες να ολοκληρώσουν όλο το ερωτηματολόγιο».
Ερευνητικά Πορίσματα
Η κ. Γκρίζη υπογραμμίζει στην εργασία της: «Οι γλώσσες δεν είναι ενιαίες και μονοδιάστατες. Στο πλαίσιο μίας κοινωνίας η ίδια γλώσσα χρησιμοποιείται με ποικίλους τρόπους από τους ομιλητές της και έτσι προκύπτουν οι γλωσσικές ποικιλίες. Η γλώσσα της φυλακής αποτελεί μία τέτοια γλωσσική ποικιλία, η οποία λόγω του ανεπίσημου και μη τυπικού της χαρακτήρα εντάσσεται στα περιθωριακά λεξιλόγια. Στην παρούσα έρευνα αναλύθηκαν τόσο τα χαρακτηριστικά αυτού του περιθωριακού λεξιλογίου όσο και οι λόγοι χρήσης του. Συγκεκριμένα, αφού αναλύθηκε στο θεωρητικό μέρος η έννοια της γλωσσάς της φυλακής αλλά και η εξέλιξη της ίδιας της φυλακής στη χώρα μας, διαμορφώθηκε το πρακτικό μέρος, ώστε να καλύψει βασικές απορίες. Η έρευνα αποσκοπούσε στην κάλυψη των κάτωθι ερωτημάτων:
- Εξελίσσεται η γλώσσα της φυλακής;
- Ποιοι είναι οι βασικοί λόγοι χρήσης της;
- Χρησιμοποιείται και εκτός φυλακής;
- Ποιος είναι ο ρόλος των νέων και των αλλοδαπών;
Για την κάλυψη των ερωτημάτων προέβηκα στον σχεδιασμό τριών ερωτηματολογίων, από τα οποία προέκυψαν οι απαντήσεις.
Όπως κάθε γλώσσα αναλογικά με κάθε ζωντανό οργανισμό, αλλάζει, έτσι και η γλώσσα της φυλακής μεταβάλλεται. Αυτή η αλλαγή προκύπτει από τις κοινωνικοπολιτικές διαφοροποιήσεις των συνθηκών ζωής της ελεύθερης κοινωνίας, η οποία επηρεάζει στενά την κλειστή κοινωνία της φυλακής. Επίσης, η συνύπαρξη ατόμων άλλων εθνικοτήτων για μεγάλο χρονικό διάστημα διαφοροποιεί τις υπάρχουσες συνθήκες, καθώς είναι λογικό να γίνεται ανταλλαγή γλωσσικών και πολιτισμικών στοιχείων μεταξύ τους. Επιπλέον, ένας βασικός παράγοντας διαφοροποίησης, όπως τονίστηκε και στην έρευνα είναι οι νέοι. Οι νέοι είναι φορέας μετάδοσης της αργκό τόσο εντός όσο και εκτός σωφρονιστικού ιδρύματος και για αυτό νιώθουν την ανάγκη να δημιουργήσουν τα δικά τους ιδιώματα, πολύ περισσότερο όταν είναι έγκλειστοι και δεν ζουν στην ελεύθερη κοινωνία.
Αναφορικά με τον λόγο χρήσης της γλώσσας αυτής έγινε εμφανές ότι η πλειοψηφία χρησιμοποιεί την αργκό κυρίως για κρυπτικούς λόγους ενώ δεν ήταν μικρό το ποσοστό, που την υιοθετεί για να νιώθει μέλος μίας ομάδας και να επικοινωνεί μόνο με τα άτομα, που έχει επιλέξει. Αυτός ήταν και ο λόγος, που οι περισσότεροι ερωτώμενοι δήλωσαν ότι έχουν προχωρήσει στον σχηματισμό λέξεων αργκό κατά την παραμονή τους στην φυλακή.
Όσον αφορά την πρώτη επαφή των κρατουμένων με την αργκό φαίνεται ότι την είχαν εκτός φυλακής. Επίσης η πλειοψηφία των εγκλείστων αρνήθηκε το ότι χρησιμοποιεί αργκό με άτομα εκτός φυλακής ενώ η πλειοψηφία των αποφυλακισμένων δήλωσε ότι συνεχίζει να χρησιμοποιεί λέξεις αργκό και στην ελεύθερη κοινωνία. Δεδομένου ότι η αργκό γίνεται τρόπος ζωής και επικοινωνίας εντός της κλειστής κοινωνίας της φυλακής είναι λογικό να συνεχίζουν να την χρησιμοποιούν και αφού αποφυλακιστούν. Με αυτόν τον τρόπο επηρεάζουν και τους ελεύθερους πολίτες, πολλοί από τους οποίους ξέρουν λέξεις αργκό χωρίς να έχουν φυλακιστεί στο παρελθόν.
Η γλώσσα της φυλακής δεν είναι απλά μια γλωσσική ποικιλία αλλά ο τρόπος, που διαθέτουν οι έγκλειστοι για να δείξουν ότι ανήκουν σε μία ομάδα και να αντιδράσουν στα «πρέπει» που θέτει η κοινωνία. Η εν λόγω ομάδα αποτελείται από χιλιάδες μέλη και η εκπόνηση αυτής της εργασίας αποσκοπεί στο να φωτίσει τις διαφορές, που παρουσιάζει η γλώσσα επικοινωνίας αυτών των ατόμων αυτών σε σύγκριση με την κυρίαρχη γλώσσα της ελεύθερης κοινωνίας. Από γλωσσολογικής σκοπιάς ο τρόπος επικοινωνίας των κρατουμένων μέσα στο περιβάλλον της φυλακής έχει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς τα άτομα δεν χρησιμοποιούν απλά λέξεις για να επικοινωνήσουν. Συγκεκριμένα, οι κρατούμενοι κατά τη χρήση του λεξιλογίου προσπαθούν να περάσουν ένα μήνυμα στους συγκρατούμενους τους ή στους σωφρονιστικούς υπαλλήλους και ταυτόχρονα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί ώστε να παραμείνουν ασφαλείς και οι ίδιοι και το μήνυμα που μεταδίδουν δεδομένου ότι στον χώρο εγκλεισμού δεν κυριαρχεί ένα φιλικό και ανεκτικό κλίμα. Επίσης, βασική αιτία, που οδήγησε στην πραγμάτωση αυτής της έρευνας είναι το ότι η φυλακή ανήκει στο πλαίσιο της κοινωνίας που ζούμε και δεν θα έπρεπε να την αποκόπτουμε, αλλά να την κατανοούμε. Με αυτόν τον τρόπο και έχοντας καταλάβει τον τρόπο λειτουργίας των σωφρονιστικών ιδρυμάτων και τον τρόπο επικοινωνίας των μελών τους, θα είναι εφικτή η ταχύτερη προσαρμογή των εγκλείστων στην ελεύθερη κοινωνία έπειτα από την αποφυλάκισή τους. Τέλος, μέσα από τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων έγινε εμφανές ότι τα άτομα, που ανήκουν στην κλειστή κοινωνίας της φυλακής δεν έπαψαν ποτέ να αλληλεπιδρούν με την ελεύθερη κοινωνία, πράγμα που σημαίνει ότι και οι δύο πλευρές έχουν επηρεαστεί τόσο γλωσσολογικά όσο και ιδεολογικά».
Ακολουθεί το γλωσσάρι από την έρευνα της κ. Γκρίζη:
Γλωσσάρι
| ΛΗΜΜΑ | ΕΡΜΗΝΕΙΑ |
| Παπαγαλάκι, το | Ο κρατούμενος, που μιλάει πολύ, δεν μπορείς να τον εμπιστευτείς . |
| Παραμύθα, η | Η ηρωίνη |
| Πέφτω, ρ. | Με συλλαμβάνουν |
| Πουλί, το | Οι φυλακές Κορυδαλλού. Προέρχεται από το Κορυδαλλο-πουλί |
| Ρούφος, ο | Ο καταδότης |
| Σκαστά, τα | Τα πραγματικά χρόνια έκτισης ποινής |
| Στυλό, το | Το όπλο |
| Ταρίφα | Τα χρόνια επιβαλλόμενης ποινής |
| Τούφα, η | Η φυλακή |
| Φέρμα, η | Η κλοπή |
| Φιορούλα, η | Η γκόμενα |
| Χεριά, η | Η προμήθεια ναρκωτικών |
| Ψάρι, το | Ο νεοεισερχόμενος |
| Ντούρου ντούρου | Η χρήση χασίς |
| Λάχανο, το | Το πορτοφόλι |
| Μάμαλο, το | Η εγγύηση που πληρώνουν ως περιοριστικό όρο |
| Λεγκένι, το | Ο κρατούμενος, που χρησιμοποιείται για να κάνει όλες τις δουλειές του κελιού |
| Λαρύγγι, το | Ο καταδότης |
| Κονταίνω, ρ. | Σκοτώνω |
Βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε στην εργασία της κ. Γκρίζη
- Albrecht H.J., 2002. Εξελίξεις στον σύγχρονο σωφρονισμό: φυλακή και εγκλεισμός στις σύγχρονες κοινωνίες., (σ. 191 – 232). Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη
- Bernstein B., 1972-83. Social Class. Language and Socialization, Language and Social Context. Ed by Pier Paolo Giglioli
- Benveniste E., 1981. Κείμενα σημειολογίας (σ.192 – 196). Αθήνα: Νεφέλη
- Ferdinand de Saussure, 1979. Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας (σ.58 – 71). Αθήνα: Παπαζήσης
- Goffman, E., 1994. Άσυλα. (σ.32 – 43). Αθήνα: Ευρύαλος
- Henri J., 1972. Le Systeme social. Ed de l Universite de Bruxelles
- Lyons. J., 2002. Εισαγωγή στη Γλωσσολογία (σ. 51 – 59). Αθήνα: Πατάκη
- Αγγελική Καρδαρά, 2014. Φυλακή και Γλώσσα (σ. 121 – 135). Αθήνα: Σάκκουλας
- Αλεξιάδης Σ., 2001. Σωφρονιστική (σ.64 – 73). Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας
- Ανδριώτης Ν.Π., 1983. Ετυμολογικό Λεξικό της κοινής νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη
- Αρχάκης & Κονδύλη 2004. Εισαγωγή σε ζητήματα κοινωνιογλωσσολογίας (σ. 48 – 57). Αθήνα: ΝΗΣΟΣ
- Βουρλάγκα Χ.Α., 2011. Ο θεσμός της φυλακής. Διπλωματική Εργασία, Θεσσαλονίκη
- Δασκαλάκης Η., 1988α. Ο θεσμός της φυλακής. Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, 68Α , (σ.38 – 47)
- Μπαρδούνιας Ν., 2006. Ελληνικές Φυλακές: Αφιέρωμα «Η Καθημερινή»
- Ξυδόπουλος Γ.Ι., 2008. Λεξικολογία: Εισαγωγή στην Ανάλυση της Λέξης και του Λεξικού (σ. 204 – 218). Αθήνα: Πατάκης
- Πανούσης, Γ., 2002. Η Ποιητική του Φυλακισμένου Χώρου. Αθήνα: Αντ. Ν. Σάκκουλας
- Πετρόπουλος Η., 1975. Της Φυλακής. (σ. 46 – 69) Αθήνα: Νεφέλη
- Πήτα Ρ., 1998. Ψυχολογία της γλώσσας. (σ. 125 – 133) Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
- Ρούσσου Α., 2015. Γραμματική και Μινιμαλισμός (σ.112 – 124). Αθήνα
- Φραγκουδάκη Α., 1987 Γλώσσα και Ιδεολογία (σ. 79 – 94). Αθήνα: Οδυσσέας
- Φουκώ Μ., 1989. Επιτήρηση και Τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής. (σ. 167 – 193) Αθήνα: Ραππάς
- Δασκαλάκης Η., 1988α. Ο θεσμός της φυλακής. Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, 68Α , (σ.32 – 37)
- https://www.crimetimes.gr/%CE%B7-%CE%B3%CE%BB%CF%8E%CF%83%CF%83%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%86%CF%85%CE%BB%CE%B1%CE%BA%CE%AE%CF%82/
- https://www.thebest.gr/article/514082-
- https://www.lifo.gr/articles/greece_articles/179022/pige-sto-kioypi-kai-egine-komodino-i-fylaki-exei-ti-diki-tis-glossa
Η Αγγελική Καρδαρά είναι Διδάκτωρ Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ ΕΚΠΑ, Φιλόλογος, Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.) & Επιστημονικά Υπεύθυνη του «Crime & Media Lab» ΚΕ.Μ.Ε, Συγγραφέας-Εισηγήτρια και Εκπαιδεύτρια E-Learning ΕΚΠΑ
